Aller au contenu

Li lete « å » e suwedwès vént ele do walon ?

Èn årtike di Wikisource.
Li lete « å » e suwedwès vént ele do walon ?
Li Rantoele,  41,

Des kesses et des messes d’ ene ciberrôbaleuse

Li lete « å » e suwedwès vént ele do walon ?

Vola çou k’ ene binamêye Suwedwesse mi dmanda.

Cecilia Samuelsson wrote :

My name is Cecilia Samuelsson and I’m from Sweden. I’m writing an essae about Wallons. I’m interessed in your letter "å". In Sweden we use this letter as well and very often too.

How far back do you know that you have used "å"?

(nosse pitite djin, ki scrît åk so les Walons d’ Suwede, vôreut saveur si leu lete «  å  » vénreut do walon.)

Response :

Li lete « å » a cmincî e walon e 1901, po scrire èn accint ki s’ prononcive pår come on prononce li « å » e suwedwès ey e daenwès, come l’ inglès « hall », dit-st on sovint. C’ est l’ Djihan Haust k’ a ataké a l’ eployî. Po Vervî, Jules Feller meteut on long O. Mins, e 1947, dins s’ motî d’ Vervî, Djhan Wisimus sicrijheut eto avou « å ». C’ esteut l’ prumî eployaedje de facto do betchfessî å po rascovri les prononçaedjes å et ô (sicrît au a Nameur).

Tot al dilongue do 20inme sieke, les scrijheus do Payis d’ Lidje eployront todi dpus cisse lete la, minme les cis, come Marcel Hicter, ki provnèt di des viyaedjes la k’ on prononce « â ».

Dins les anêyes 1990, Li tåvlotêye ki va fé l’ motlî « Walo + », avou Jean Germain et Laurent Hendschel, vont bén bouxhî sol clå po ricnoxhe ci spårdaedje di prononciåcion la : â ⇔ å ⇔ ó.

Dispu l’ motî da Lucyin Léonard, et dandjreus so les conseys da Jean Guillaume, les Relîs Namurwès avént ddja scrît tos ces mots la avou « au » (laurd, tauve, paurt, clau). Et rsaetchî li « au » po les ôtes (aute, trau ⇒ ôte, trô).

Come di djusse, li DTW da Lorint Hendschel et Tiri Dumont (1993-1994) va eployî li « å » come fôme rahoucrece. Li betchfessî scrijha « å » aveut skepyî. C’ esteut l’ prumire graphie diasystémique di çou k’ aléve divni li « rfondou walon ».

Å pus sovint, li foninme riprezinté pa « å » e walon provént d’ on bodje latén A+L/R+cossoune :

  • latén « arbor » ⇒ åbe
  • latén « carnus » ⇒ tchå
  • latén « tabule » ⇒ tåve

I pout soude eto des cawetes latenes -ala u -alis :

  • « scala » ⇒ schåle
  • « canalis » ⇒ tchenå

Mins i provént cobén d’ on shuvion [séquence] A+M+Cossoune, dins on bodje latén u tîxhon

  • tîxhon « brambasia » ⇒ frambåjhe
  • latén « mansionen » ⇒ måjhon

Cecilia Samuelsson dimanda co :

I have found texts in Swedish in late 1500 where we have "å". The earliest emigrants from Vallonia came to Sweden around that time. Please correct me if I’m wrong.

(Li prumî aparexhaedje del lete « å » e suwedwès, c’ est al fén do 16inme sieke, djusse å moumint k’ les Walons ont-st abagué)

Response :

Di ç’ tins la, li walon n’ esteut nén scrît. Tos les abagants [immigrants] walons k’ ont-st arivé el Suwede, s’ i savént lére et scrire, c’ esteut e francès, li « lingaedje di culteure ».

Li prumî vraiy movmint literaire walon kiminça e 1756, avou Simon de Harlez. I scrijha ene operå « Li voyaedje di Tchôfontinne » djouwêye divant les djins pol prumî côp li 25 di djanvî 1757.

Ni Simon de Harlez (moirt e 1782) ni pus tård Tchåle-Colas Simonon (1774-1847), Colas Defrexheu (1825-1874) u co Hinri Forir (1784-1862) u Joseph Kinable e 1998 n’ eployént li lete « å » mins « â ».

Mins sol prumire pådje do Bultin del Societé d’ Langues di 1903, n a-st en adviertixhmint come cwè i n’ plèt nén co imprimer les « å » comifåt, et k’ el vont fé e clintcheyès letes.

Pondants et djondants : sol Wikipedia, potchîz a « lete å ».