Istwere di l’ ehåyaedje do walon
1907 : les cis k’ on n’ lome nén co les « waloneus » sont tot e-n afwaire. Li « societé d’ Lidje » a l’ dår di voleur pår ricandjî tote li manire di scrire. On ptit prof di Vervî, Jules Feller, a emantchî totès sôres di novelès rîles.
Et dandjreus fé l’ police dins les sudjets a diswalper. Tertos politicmint comifåt ! Fåt do walon d’ cwålité.
Mins, — pår a Lidje — les « ptits scrijheus » si redivèt. Leus soces — « La Wallonne », « Les auteurs wallons » — ni s’ volèt nén leyî adire. Djôr Ista, li scrijheu del « Li boûkete emacralêye » les rmetrè-t i d’ acoird cwand i scrît :
Mådjinez cial…
…ki nosse langue walone soeye ene nozêye et adawiante djonne feye. Elle a seurmint åtoû d’ leye ene volêye di hanteus, tertos å pus tchôd, tertos å pus bolant. Et djalots, come el sont tertos.
I n a des cis qui l’ inmèt téle k’ elle est, po leye-minme, avou ses dfåts et ses ptits mehins, minme s’ ele candje ses manires.
I n’ lyi dmandèt k’ d’ esse ratraits, andoûlés, sins s’ tourmeter do come et do cmint.
Les puriveus
Mins gn a les ôtes galants, pus nareus, pus målåjheys a continter. S’ i s’ volèt bén leyî adire, ci n’ est djouremåy ki des rmostrances, des tchatous, des barbotaedjes, des råtchåds. I paret ki c’ est insi k’ on grigneu, on verdåsse, on vergougneus mostere si amour.
Il evoye tofer li pôve crapåde si laver les mwins. I lyi dmande di s’ tini droete come èn î, sins po ostant fé stitchî s’ botike å laecea. I pice li narene a longueur di djournêye po k’ ele ravize ene viye djin do djinre k’ i n aveut-st a Rome. Les hanteus di cisse sôre la, lomans lzès les puriveus. Ces-ci ont decidé, ene feye po totes, li manire k’ el båshele si doet atîtoter po-z esse gåye. Kimint k’ ele si doet cmoenner sins s’ kihiner.
Al copete do martchî, i lyi ont bén ricmandé di n’ nén rire ni tchoûler dvant les djins, eco moens d’ xhaxhler, ni d’ aveur ene seure mene.
Ele ni pout rire k’ ås cwate djamas ou bén… ki cwand ele si broûle.
I l’ ont-st ashiou e vî fåtûle di s’ moman, lyi ont fwait mete tos les vîs camaedjes di flanele di s’ grand-mame — minme si gåmete et s’ taeye —, tot lyi djhant k’ å moens k’ ele si ctapreut, å pus k’ ele sereut nozêye.
Å bal avou les måculeus
Mins l’ bele båshele n’ est nén prusteye al froede aiwe et s’ a-t ele, paret i, les tchveas foirt près del tiesse.
Elle inme bén mî d’ aler å bal ki d’ s’ anoyî el coulêye. On lyi sere l’ ouxh ? Ele fritchtêye foû pal finiesse, po bén vite aler rtrover ses ôtes hanteus, les ptits scrijheus walons, ki lyi apoirtèt des simpès fleurs ou des cacayes al môde. I lyi provèt-st insi k’ elle est bele et haiteye, sins lyi acsegnî pocwè çk’ ele l’ est.
Avou zels, ele n’ a nén pierdou s’ tins. Vos m’ poloz croere. Elle a dansé, tourniké tote nute, divins les bresses d’ ene hierdulêye di ces djonnes omes la, li mazeure, li passe-pî, li cotante, les maclotes, li bran d’ fiesse, minme les cråmignons.
Et po n’ nén gåter l’ potêye, i lyi ont fwait des complimints so s’ beaté, so s’ taeye, so s’ djonnesse. Et avou des rimeas si simpes, mins si bén tournés, k’ ele les va wårder come on trezôr.
Ele n’ est portant nén del boune anêye. Ele sait mî k’ ene ôte ki les bons valseus sont råles a trover. Et sovint, etot l’ volant trop bén fiesti ou l’ trop fé tourner, onk ou l’ ôte a folé so s’ pî. Ele n’ a d’ keure di çoula. Elle est bén trop spitante po prinde asteme a on ptit côp d’ pî.
Al fén finåle, ele n’ årè nén payî trop tchir ses bons sovnis : les ptits côps d’ pî k’ elle a rçû.
Çou k’ ele ricwirt, c’ est l’ veye. Li veye ki ramxheye, ki xhiltêye avou ses hisdeures et avou ses beatés, avou ses rires come avou ses låmes.
Divintrinnmint, ele ni rboute nouk di ses hanteus. Ni les purisses, ni les ôtes. S’ ele shût pus voltî les prumîs, elle voet voltî les « ptits » s’ ateler a s’ cote po l’ rissaetchî e-n erî. Insi, les « grands » ni l’ emoennront nén trop lon.
Les deus camps sepèt bén ki l’ råjhon n’ est ni d’ on costé ni d’ l’ ôte. Elle est å mitan. Mins, come deus coks bateus, elzî fåt mzurer leus foices et leus sporons, esblawter l’ poytreye : nosse pitite poyete, djans !
A pårt kékes harlakes, i n’ s’ endè volèt nén ddja. Leu bataye sieve a ene sacwè. I n’ a pus k’ les boignes veas, les bouxhales, les sots-Djîles po croere et fé admete k’ i fåt, totavå et so tot, aveur li minme idêye.
Mwaisse tecse da Georges Ista, sicrît e francès divins « Revue wallonne » (del F.N.) e 1907, rimetou e walon pa Françwès Nyns po on « Intrez don » (gazete e walon k’ a vudî di 2000 a 2006) ; rarindjeye e rfondou pa Lucyin Mahin, pol Rantoele.