Lucyin Mahin (L.M.) - Bin l’ bonswar, Michel. Bonswar Pauline.
Michel Francard (M.F.) - Cand dju di « knuchou lâdje èt lon », Lucyin, c’ èst sûr bin vrê por vos. Po lès djins ki nol savant nin, doû ç’ ku vos dmoroz â pus sovint ?
L.M. - Pol moumint a Transene, la ki dj’ so clawé å stok asteure, avou l’ minêye di cron virûsse. Mins, nouv moes so l’ anêye dji dmeure å diåle et co pus lon, e l’ Afrike, la ki dj’ so årtisse (èn årtisse c’ est on medcén des biesses, et nén on biesse di medcén).
M.F. - C’ èst po ça ku, dins vos purmîs lives, vos mètîz : Louline voye. Pocwè ç’ nom la ?
L.M. - Paski dj’ ovréve co po l’Etraidance bedje (Walons et Flaminds eshonne), dji m’ a volou ene miete muchyî dirî on no d’ pene. Adon, dj’ a pris li spot des djins d’ Transene. A Transine, c’ est les Oulines (a Transene c’ est les Halenes) ; c’ est on rima. Et « vôye » paski dj’ esteu todi evoye. Adon: L’ Ouline Vôye (Li Halene evoye).
M.F. - Cumint ç’ ku vos v’s-avoz mètou o walon ?
L.M. - Normåldimint, paski dji so seur onk des pus djonnes waloneus k’ a-st oyou ses deus parints djåzer walon, inte di zels et avou leus efants, et - mi todi -, tofer responde e walon. Tchance eto, måy ene mwaijhe rimarke sol walon a pitite sicole (ci n’ a nén stî inla po mes sours, avou leu dame di scole, foirt sitraegne). Deus moumints-clés : setimbe 1965 ; dj’ a passé mes troes prumirès samwinnes sins rivnou amon les frés a Såcere. Pol prumî côp di m’ veye, dji n’ a cåzé ki l’ francès tot ç’ tins la. C’ est èn ome do viyaedje ki m’ vént rcweri – Rodjî Claren -. Kimint l’ arinner ? Ene munute halkiner. Pus on decidaedje istorike : « A ! Rodjî ! Ké noveles e viyaedje? ». (et nén: « Bonjour, monsieur Claren, comment allez-vous ? »)
M.F. - Et l’ deujhinme moumint-clé ?
L.M. - Dji so a l’ ambassade di Beldjike a Rabat, po mi ovraedje, l’ an 1977. Dj’ ô la deus sôres di cåzaedjes. Les Walons ki cåzèt francès – come les Francès ki sont les ancyins colons do Marok – et les Flaminds k’ on èn ôte lingaedje, todi nén l’ ci des ancyins colons. Et s’ dire dins mi-minme : « Mins nodidjo ! On a ossu on lingaedje diferin do francès, nozôtes les Walons. Pocwè k’ on n’ s’ è sieve nén ? »
M.F. - Vos scrîjoz an walon, mês vos-avoz brâmint d’ ôtes fiers su l’ feû.
L.M. - Dj’ a cmincî pa on live di scole, come les cis k’ dj’ aveu-st aprins l’ flamind u l’ inglès ddins : « Ene båke so les bwès d’ l’ Årdene ». Pu dj’ a passé ås noveles et ås romans (5 lives disk’ asteure). Et, å cmince, bråmint des powinmes (end a cwate didins « Scrijheus d’ Årdene »), mins zels n’ ont djamåy sitî rashonnés e-n on live. Dj’ a ossu acvierné - avou l’ aidance da Michele Gabriyel - on gros ovraedje avou 30 sicrijheus. C’ est on live e francès mins avou on tite e walon : « Ké walon po dmwin ? ». Dj’ a scrît, avou, des hopeas d’ årtikes di prôze nén racontrece dins l’ gazete « Li Rantoele » et, dispu k’ Pablo Sarachaga a-st ahivé l’ cayet e 2004, sol Wikipedia walon.
M.F. - Sins compter lès coûrs du walon…
L.M. - Les cours, c’ est a l’ Aisse del Tuzance di Bive, et c’ est dispu 2003. On î aprind l’ croejhete li prumire eure, pu ene sacwè d’ eciclopedike, et pu, èn oteur walon. Al fén, ene tchanson. Po les scrijheus et les tchanteus, dji saye di fé l’ toû des accints do walon : Lidje, Nameur, Tchålerwè et l’ « Basse » Årdene.
Pauline Thiry (P.T.) - K’ èst ç’ ku c’ èst por vos, lu rfondu walon ?
L.M. - A Bive, gn a des scolîs et scolresses did la, mins ossu des cis ki provnèt d’ Libin, d’ Ôrdjô, d’ Oufalijhe, di Bastogne, d’ Inguezêye, di Torebåy, onk k’ a bouté so Walcoû, Slinri et Tchålerwè et s’ feme d’ après Vervî. Gn a minme deus scolîs do hôme Hanrard di Yåle – des maléns mins foirt londjins -, onk di Dinant et l’ ôte di Nameur. Dj’ a minme yeu on scrijheu e tchampnwès di Srodå, el France, dijh ans å long. Dji n’ va tolminme nén fé scole a ces djins la avou des tecses avou l’ accint d’ Transene. Ça n’ åreut ni cou ni tiesse. Adon, les pådjes do cours sont scrîtes e rfondou, mins les djins – et minme li ci di påle tchampnwès – il ont tertos apris a lére avou leu prôpe accint. Dj’ ô bén ki l’ minme fråze sicrîte pout esse prononceye di trinte-shijh façons, mins li scrijhaedje est todi l’ minme.
P.T. - Mins c’ est mirlifike, çoula. Kî çk’ a-st edvinté ciste ûtinme merveye do monde la ?
L.M. - C’ est on lomé Djan Djermwin, k’ esteut bibiotekî å Noû-Lovén et mimbe del Societé d’ Langues. Il a-st enondé l’ idêye e 1989 – si djel tén bén -. Mins c’ est èn ôte binamé, Lorint Hendschel, k’ a fwait l’ prumire grosse bouye tecnike. Et pu l’ ovraedje a stî porshuvou pa l’ Union Culturele Walone a Lidje (disk’ e 2001) et pa nozôtes, al Rantoele, dispu l’ prumî djoû del soce e 1996, et disk’ asteure.
P.T. - Èst ç’ k’ on pout pârler lu rfondu ?
L.M. - A nonna, savoz. Li rfondou walon ni s’ cåze nén. Come Lorint Hendschel l’ a lomé e francès, c’ est « une langue wallonne écrite commune ». On va dire les mots come on a l’ sintimint ki ça s’ prononce dins l’ payis ou çk’ on est. U kimint çki les djins k’ on cnoxhe ki djåzèt walon les dirént. Come dji djusse, ci n’ est pus on walon d’ viyaedje, come dinltins, k’ on Viancinî riyeut d’ onk di Forire pask’ i djheut « K’ end ass, di ces tchinisses la ! ». Et k’ on esteut spoté « l’ Banot » po tote si veye – et ses efants après lu – pask’ on aveut di on côp on « banot » po dire on « panî » u ene « banslete ». Ci monde la ki vikéve avou on walon po tchaeke viyaedje, i n’ egzistêye pus !
M.F. - Portant, sol waibe do Djåzant Atlasse des Pårlers del Beldjike, vos eredjistrez co des djins ki cåzèt come a Transene, a Libin, a Bive, a Nûviè, a Warmich, a Tchonviye, a Nassogne, a Årvaye, u come amon les Borkins d’ Sint-Houbert, et dierinnmint a Veskeveye. Troes viyaedjes del minme comene po on tecse, c’ est pår fé del diyalectolodjeye, çoula, et nén do rfondaedje ?
L.M. - Mins dji n’ a måy rinaké sol diyalectolodjeye. C’ est l’ contråve, dji studeye tos les accints do walon, di Nivele a Faimonveye et d’ Ricsinsåt a Leglijhe. Po fé ene boune sinteze – li rfondou walon -, i fåt ene boune analisse. Et ces eredjistrumints la des cåzeus et cåzeuses avou l’ vî accint des viyaedjes, c’ est l’ dierinne ocåzion del fé. Dins dijh ans i seront – nos serans - tertos moirts – apus k’ Pålene, Matî et Simon. Dayeur, mes temoens ni cåzèt ddja pus walon foû des copinreyes : ni avou leus mweteye, ni avou leus efants u leus vijhéns (i n’ dimorèt ddja pus dins leu-z ancyin viyaedje). Djusse avou kékes kinoxhances di djonnesse ey eco ! Avou ça k’ on eredjistere eto des pus djonnes ki dvizèt dedja on rmaxhî walon, ey adon, nozôtes situdyî çou ki candje. Gn a minme cwate eredjistrumints di noûcåzeus – ki n’ kinoxhèt pont d’ walon d’ viyaedje, inte di zels mi feye di 10 ans. Come di djusse ci n’ est nén l’ minme walon ki la 50 ans, mins, sapinse a Daniel Droixhe dins ene tchanson, « kî n’ candje nén, est i co vicant ? ».
M.F. - A voste-avis, pocwè ç’ ku dès djins k' i gn è nu vèyant nin voltî lu rfondu ?
L.M. - I lzî fåt dmander. Dji n’ so nén èn advineu, savoz, mi.
P.T. - Vos-êmoz bin mostrer ku vos-afants savant pârler l’ walon, dupû tos ptits. Èt ça, â dzeûr du l’ arâbe èt do francès. I n’ kumachant nin d’ trop ?
L.M. - Come a dit Matî Baltazård a Måtche la kékès samwinnes, tos les lingaedjes s’ ont fwait tot disfôrmant des mots d’ on lingaedje di dvant. L’ arabe marokin, nosse lingaedje di tos les djoûs, c’ est ddja on maxhaedje d’ arabe classike, di berbere et d’ francès. Dins l’ walon k’ on djåze - foû d’ l’ emission bén seur -, gn a ddja ene peclêye di mots francès. Mins inte di nozôtes, avou l’ walon, c’ est l’ contråve, po fé l’ diferince avou l’ francès, on saye di todi trover on mot pus tipike.
M.F. - Co mèrci mwintes côps, Lucyin, d’ avèr sutî avou nos-ôtes. Èt bone continuwâcion!
L.M. - Gn a rén avou ça. C’ est cwand vos vloz.
Ci pordjet la d' responda, so l' tcherpinte des ôtes sifwaits k' i gn aveut ddja yeu dins l' emission Foû des rays (so TV-Lux) n' åreut nén seu tni so les cwate munutes dinés ordinairmint å priyî. On aléve vey kimint fé, po l' fé passer l' prumî d' avri (et ci n' esteut nén on pexhon), cwand l' emission a stî anixhilêye, cåze del porshûte del minêye di cron virûsse. E 2021, avou ene nouve direccion a TV-Lux, l' emission n' a måy riprins.