Responda da Joseph Deveux/II
Ciste ouve ci egzistêye eto divins ds ôtès ortografeyes : Feller-Francard-Mahin.
Dimandeu (Dm.) - Cwand avoz cmincî å cawolin, ô, Djôzef ?
Djôzef Deveu (Dj.D.) - E 1965, ça ! A ç' moumint la, gn aveut pont d' machene; t' aveus djusse des vagonets. Et les ovrîs avént des piyotches, des schoupes, des hamintes.
Dm. - Et c' est vî, ça, l' cawolin d' Transene ?
Dj. D. - Oyi, dedja divant l' guere di catoize. Adon, gn aveut des femes k' el lavént dizo l' Bårire. Moman aléve rifé les saetchs. Pask' el vindént a saetchêyes, la, di ces trevéns la.
Gn aveut des vagonets inte li cårire et l' lavaedje
Dm. - C' est po cwè fé, ci cawolin la ?
Dj. D. - Asteure po l' blanc cimint. Mins divinltins, il eployént çoula dins l' farmaçreye et les potreyes, po fé del pôrçulinne. Note, ki, di tenawete, on vindeut cobén on camion a des pårticulîs po rfé les astantches des vevîs k' årént trawé.
Dm. - Pocwè ? Ça ristope les trôs.
Dj. D. - Taiss k' åy. Do cawolin, c' est d' l' årzeye. Ça n' leye nén passer l' aiwe. Insi, sol cårire, cwand i fwait tchôd, c' est tote poussire. Cwand i djale, c' est do beton. Mins cwand i ploût, c' est des broûs.
Dm. - Vos djhîz k' ça sierveut e l' farmaçreye ?
Dj. D. - Awè ! I paret k' c' est bon po sacwants maladeyes des djecives. Ey eto po fé des eplåsses.
Dm. - Et on î va co saveur saetchî lontins ?
Dj. D. - A Transene et Libin, Transene co po 10 ans; a Libin, on n' tchedje pus.
Dm. - Et après cwand on l' aveut lavé ?
Dj. D. - Gn aveut ddja des plaeces, come la 50 ans a Hôt-Fayi, k' i gn aveut ene pitite oujhene, avou ene tchiminêye 15 metes hôte. On lavéve, pu moure. Avår ci, on moléve ås Fontinnes Mayé (inte Smu et Libin). Il esteut molou come del farene… Oyi, c' esteut del vraiye farene. Li dierin tchedjmint k' on-z a molou (1967), i nel savént vinde; i l' ont vindou a saetchs di 50 kilos, a on franc do kilo, ås oujhenes "Record" (po mete dins les alimints).
Dm. - Et l' cawolin, c' est todi bén blanc ?
Dj. D. - Neni, pa des côps t' atrape ene tchåte... ene voenne di rodje di 20 cm, come do sonk. C' est d' l' ocside di fier, come di l' eruni. I n' fåt nén rovyî k' on-z a saetchî å fier tot astok, dins l' plinne des Minires.
Dm. - Et cwè çk' on-z è fwait ?
Dj. D. - A ! i n' est nén d' kession del mete po Armignî. I trovént a rdire, cwand to metes do rodje u do violé. Cwand on meteut deus troes betchêyes dins on camion, on sel fijheut dire. Cwand i dmoréve sacwants bokets dins l' batch del paileuse, on sel fijheut dire.
Dm. - Et kibén d' djins ki boutént laddins ?
Dj. D. - E 1965, cwand dj' î a moussî, mi, gn aveut co cwate ovrîs. Mins dins les anêyes 1920, end aveut 40. E 1985; gn a pus yeu k' troes ovrîs, et e 1990, pus k' onk.
Dm. - I n' tcherdjèt pus zels-minmes, dabôrd ?
Dj. D. - Ni tcherdjî ni saetchî ! Asteure, c' est des cis ki vnèt d' Tournai avou des machines et ki vnèt saetchî 45.000 tones d' on plin côp, po l' anêye (i dmandént deus miyons e 1990). I dmerèt 3 samwinnes. Ene paileuse foû-mzeure. On côp d' paile, et gn a 1000 kilos. I fjhèt on hopea come l' eglijhe di Transene. Pris : 32 francs del tone, payîs al comene. L' ovrî k' î est co wåde li cayet et moenne li ptite paileuse po tcherdjî les camions. Cwand i ploût, i fwait roter l' pompe po pomper l' aiwe evoye. Paski cwand i ploût, gn a rade èn astantchêye, saiss, la.
Dm. - Dispu cwand k' c' est Armignî ki tchedje ?
Dj. D. - Armignî a rprins e 1972. Divant, on tcherdjive sol conte del viye societé "Les Kaolins belges" (Libin, Transene, Fontinne Mayê et Rdû). A Rdû c' est d' l' arcôze.
Dm. - On voet bén l' diferince ?
Dj. D. - Oyi, hin, målureus ! C' est des bloks come li mitan del tåve; on bateut mene, hin, la ladvins.
Dm. - Av dedja batou mene vos-minme ?
Dj. D. - Taiss k' åy. Dj' aléve forer del nute po bate mene å matén.
Dm. - Et cwè fjheut on avou l' arcôze ?
Dj. D. - C' esteut ene oujhene a Hu ki fjheut des brikes refractaires. Les brikes refractaires, c' est po fé des fors di forni et d' industreye. On n' fijheut nén des brikes refractaires rén k' avou d' l' arcôze : i faleut mete ôte tchoi avou.
Dm. - Et ele n' egzistêye pus ?
Dj. D. - Neni. On côp, il avént fwait des fors po ene industreye. Mins cwand on-z a aloumé les fors, il ont peté. Et l' societé di Hu a toumé so s' cou.
Dm. - Et les camions tcherdjént çou ki vneut djus del cårire.
Dj. D. - Bén nonna, don. Dins totes les pirreyes, gn a des broyoes. Po l' arcôze, c' esteut des gros, saiss ! To sins bén : gn aveut des bloks di pus di 300 kilos.
Dm. - Ces machines la alént a l' electrike ?
Dj. D. - Al fén, oyi, mins dinltins, dj' a co veyou on tchvå ki fjheut tourner on tourniket po fé rmonter les vagonets. C' esteut dins ls anêyes 1930-1934. Li cåbe tournéve åtoû do tourniket et les vagonets rmontént disk' å dzeu del cårire.
Dm. - Et des galiots, wice k' on l' tcherdjive ?
Dj. D. - C' esteut on camion kel tcheryive di Transene a Libin. On l' moennéve a Libin å tram. Gn aveut cwate ovrîs a Libin ki tcherdjént l' cawolin so les vagonets saetchîs på tram. Après, il aléve å tram di Libin a Pwès. Ladrî, li galiotêye esteut distcherdjeye dins les gros vagons.
Dm. - Pocwè nén moenner direk li camionêye disk' a Pwès ?
Dj. D. - C' esteut des camions d' 5-6 tones. Dandjreus k' il avént peu d' uzer bråmint d' essince tot fjhant les convoyes disk' a Pwès.
Dm. - Et asteure, c' est des pus gros camions, azår ?
Dj. D. - Enute c' est des 30 tones. E 1980, dji dischindeu avou l' camion d' 25 tones disk' å fond del cårire, et dji rmontéve li rampe. I n' faleut nén k' i plouye, dowê !
Dm. - Cwè çk' on fwait avou l' blanc cimint ?
Dj. D. - Il est espoirté 500 francs (125 uros) les cint kilos. Ciddé, on s' è sierveut djusse po rparer les måjhons.
Dm. - Et dvant d' divni do blanc cimint ?
Dj. D. - A Armignî, el lavèt dins on tonea foû-mzeure. I metèt 80 tones divins. Pu l' tchåfer et l' ritchåfer a 1500°C. El vindèt bråmint dins les payis d' Azeye. Avår la, i n' metèt pont d' gris cimint. Dji n' sai nén pocwè.
Dm. - Et gn a-t i co e des ôtès plaeces ki sol ban d' Libin ?
Dj. D. - Oyi, dandjreus; c' est ene voenne ki provént d' Hôt-Fayi et ki vént a Transene. Mins i gn a pupont d' cårire asteure.
Dm. - Vos wangnîz bén vosse veye ?
Dj. D. - Oyi, ça ! Å cawolin, on wangnive dipus k' å bwès.
Dm. - Vs avoz fwait do bokion eto, dabôrd ?
…