Dins ç’-n årtike ci, dji cåzrans des lingaedjes romans di Crowaceye.
Adon k’ les djins d’ Crowaceye estént catolikes romins, i gn aveut tolminme, divant Vatican II, deus lives di messe po l’ payis.
Onk esteut e slavon, et l' ôte e latén !
Dins l’ divant-z-ouve, ki rmontéve å publiyaedje di 1631, il esteut bén dit k’ i gn aveut ene mitan des pårotches ki djåzént « slavon », et ene ôte mitan « roman », et k’ il esteut disfindou ås curés di prinde boû po vatche avou zels. Minme azès messes di mariaedje et ås etermints, la k’ des djins des deus lingaedjes si cmaxhént, i faleut tni l’ pot droet, et dire messe e lingaedje do viyaedje. Mins cwè çki c’ esteut, po d’ bon, li lingaedje – purade les lingaedjes – romans di ces djins la ?
Dalmate
Po cmincî, onk di ces lingaedjes la si cåzéve so tote li coisse dalmate, et poy seulmint dins les iyes. Li scrijheu Flipe Diversi, ki n’ esteut nén did la, a metou so papî ene pougneye di mots. Po fini, Matî Bartoli a fwait ene dimande-response avou l’ dierin cåzeu di ç’ lingaedje la, ki c’ ere Antoenne Udina, on bårbî et såcrustin k’ aveut viké so l’ iye di Viye-Veye (Vecla, Krk), et mori e 1898. C’ est Bartoli k’ a lomé ç’ lingaedje la Dalmatische Sprache, mins les djins djhént viclasun, ragusun etch., sorlon les nos des iyes. Sins ces deus scrijheus ci, on n’åreut rén sepou.
Asteure, on l’ tuze come on mîtrin lingaedje etur li roumin et l’ itålyin.
Deus omes, onk d’ Ostraleye, l’ ôte des Estats-Unis, ki leus tayons vinént del coisse dalmate, mins sins s’ sinti crowates, ont sayî d’ fé raviker l’ lingaedje, et mete so pî on forom ravicantisse. Foû des mots k’ on conoxhe gråce å deus temoens, on sepeut kéne cogne i faleut dner a on mot k’ ons epronte ås ôtes lingaedjes romans. Les deus djins ont leyî ouve, dabôrd ki leus familes ni shujhént nén, et poy il avént dedja l’ inglès come comon lingaedje etur did zels.
Mins gn a ene ôte sacwè ! Li dalmate n’ a nén disparexhou d’ on côp. Li croejhete do dierin temoen esteut foirt pôve. Adon les ravicantisses ont yeu bråmint des rujhes, et conter so l’ roumin et l’ tålyin, po mete des pices ås trôs
E l’ Istreye
So l’ cåziyon d’ Istreye on cåz(év)e cwate romans lingaedjes (mins nén deus d’ zels e minme viyaedje) : li tålyin, l’ istro-venecyin, l’ istriyote (istro-dalmate/istro-ladin), et co onk ki dj’ endè dvize asteure, ki n’ est pus cåzé ki pa ene cwarantinne di djins, ki sont spårdous avå l’ Italeye, ås Estats-Unis, et motoit co deus ou troes e-n Istreye.
Divins l’ timp, ces djins la s’ lomént rumeri ou cici, mins les Crowates les spotént vlaški.
Po l’ croejhete et l’ prononçaedje des voyales, leu lingaedje est pår come li roumin d’ Hongreye et do nôr-wess del Transilvaneye, mins les cossounes sont foirt a pårt, et des côps, i tire foirt après l’ fôrlan et li tålyin. Il ont l’ dujhance a môde del chalandamarz des Roumantches, mins i n’ el lomnut nén. Adon l’ Roumaneye a bouxhî so l’ clå po lzè lomer « istro-roumins », et lzî evoyî des mwaisses po lzè scoler e roumin. Les itålyins on fwait parey dins des ôtes viyaedjes, po lzè scoler e tålyin. Mins les crowates ont tot fwait po lzî råyî l’ lingaedje foû del boke. Les curés lzî djhént messe e slavon, et lzî pretchî e crowate (minme si ç’ n’ esteut nén permetou pa Rome), et l’ sicole crowate a fwait l’ restant.
Dedja e 1857, cwand Djihan Maiorescu, ki c’ est on scrijheu roumin, a passé ses condjîs divins zels, li roumåre ou tchitche (come on l’ pout lomer e walon) esteut ecråxhî d’ mots crowates, et les femes rifuzént d’ el cåzer foû del måjhon. Asteure, i gn a ene comere roumåre ki pretche so internete ki l’ comon lingaedje di tos les tchitches, c’ est inglès, sapinse leye. Cwand tos les mots tecnikes estént prins foû do crowate, a cwè bon d’ cåzer leu lingaedje foû, cwand, po ene fråze, i gn a fok li croejhete ki n’ est nén l’ minme, ey eco ? Ou minme, pocwè n’ si nén rtaper todroet so l’ inglès, et dmwin so l’ chinwès ?
L’ istriote – ou dalmato-istro-ladin, si on vout esse sipepieus – est lu eto cmagnî på crowate, et gn aveut pus k’ 400 djins k’ el cåzént come prumî lingaedje i gn a ene cwénzinne d’ anêyes.
Et les ôtes ?
On sepe eto ki l’ bagaedje latén d’ l’ albanès vént d’ èn ôte lingaedje roman, ki n’ si cåze pus waire ouy.
Asteure, li roumantche va må eto. Çou n’ est nén assez k’ il ouxhénxhe declaré leu lingaedje come oficir ou eto-oficir [co-officiel] e sacwants viyaedjes. Nén assez d’ awè metou so pî on rfondou roumantche, ki n’ fwait k’ wårder fok les mots comprins pattavå, et leyî foû les coinreces. Li bilinwisté roumantche-tîxhone tire todi do costé tîxhon, si spotche-t ele li roumantche.
Li ligue roumantche, po ecoraedjî les råpéns a-z aprinde li lingaedjes di leus parints foû, a metou so pî on programe lomé kids. Cwand ons a on sfwait tite, c’ est pierdou d’ avance. Taiss k’ asteure c’ est foiravant l’ inglès ki cmagne les cwate lingaedjes swisses.