Do vî vî tins (metans, 200 divant Djezus-Cri), les djins cåzént gayel u waèl.
El France, il ont rtrové kékes sicrijhaedjes (avou l’ alfabet grek). On a lomé ci gayel la (d’ après France) li gålwès.
Gn a eto les nos d’ plaece ki pus tård, les Romins ont riscrît e latén, come « Congidinum » (Cugnon), do latén « Connios » (li no d’ ene djin, come li no d’ famile « Coûne ») et gålwès « dinom » (pitit tchestea metou so on croupet). C' est don li « tchestea Coûne ».
E l' Walonreye d’ asteure, on dit k’ gn aveut des tribus celes ki s’ lomént : les Eburons (Lidje), les Adouwatikes (Nameur), les Nervyins (Hinnot et Nôr del France) et les Trevires (Lussimbork). Dabôrd ki les Menapyins årént yeu stî purade e l’ Flande. . Cezår lome ces tribus la, metowe a Bijhe del Sene (aiwe ki passe a Paris), li Gåle beldjike.
E 53 divant Djezus-Cri, Djule Cezår abroke dins l’ Gåle, et fote ene plouzêye ås Gålwès, mågré l’ rezistance di tchîfs come Vercindjetorisse (France) u Ambiyorisse et Bodouwogna (Beldjike). Li mwaisse batreye c’ est l’ batreye di Sambe u bataye des Nervyins (mins on n’ sait nén wice å djusse, el France u el Beldjike d’ asteure).
Les Romins metèt des colons (des vîs sôdårds) dins les pus belès plaeces. Ces-ci djåzèt on cpité latén a môde di patwès. Les Celes li cpitèt co dpus, et prinde kékes mots da leur : c’ est l’ gåliromin u gålilatén, mins ki n’ est nén scrît nerén. Tos les scrijhaedjes si fjhèt e bon latén.
Paviè 550, c’ est les Francs k’ abrokèt so les payis d’ avår ci. I cåzèt « vî francike », on lingaedje tîxhon (djermanike) come li neyerlandès d’ asteure. Mins come leus rwès si cviersèt å crustinnisse (Clovisse, diviè 650), i vont scrire leus lwès e latén, zels ossu. Et s’ mete a berdeler come les djins d’ avår ci (galiromin) tot apoirtant ene banslêye di mots da zels, et des piceures po l’ aplacaedje des mots å rvier (aplacaedje tîxhon): Libråmont = Mont Librå ; (Bayamont, Åcrumont) ; Sbertchamp = tchamp Sibert ; Nuviè = novea viyaedje ; Tchonviye = cinse da « Geso », ricomprind « Dj'hon ». Li môde dimeure disk’ asteure: Casbork = bork Tchåle d’ Åviene (1650) ; Virwinvå, = vå do Virwin, Sambveye = veye-so-Sambe (1977)
Tchårlumagne (800) cåze li francike, mins scrît e latén, come tos les moennes k’ il evoye fé des scoles, u fé les contes des dominnes (Li vatchreye, Li Bovreye = cinse ås vatches ; Poitchrece = cinse poitchrece = cinse ås pourceas…).
Les ptits-fis da Tchårlumagne si pårtixhèt l’ impire. Li boket do mitan (Lotarindjeye, del Frize a Rome, avou l’ Walonreye mins nén l’ Flande) va esse rimagnî pa Louwis l’ Tîxhon. L’ ôte boket, c’ est da Tchåle li Tchenou [Charles le Chauve]. Cwand les deus frés sinèt li påye des frontires, i nel fijhèt nén e latén, mins dins deus noveas lingaedjes, li roman (pol Tchåle) et li vî tîxhon po Louwis. Les deus tecses sont metous vizon vizu dins l’ Siermint di Stasbork (856). Li Walonreye (come li Lorinne, li Swisse et li Bijhe di l’ Itåleye) est dins l’ Impire Romin Djermanike, mins les djins î dvizèt des lingaedjes romans. Li Flande est waslet del France mins on î cåze on lingaedje tîxhon (såf a Tornè).
Come tchaeke dutcheye u conteye va viker so leye-minme, on va awè on prôpe lingaedje po tchaekene. Nozôtes, c’ est sol principåté d’ Lidje (skepieye e 898) ki l’ walon si va diswalper.
Les scrijheus des papîs oficirs sont todi pus assaetchîs på lingaedje des Rwès d’ France (francyin u vî francès) k’ i cmincèt a scrire todi dpus, el plaece do latén (1100). Mins, come i n’ ont nén stî a scole a Paris, i maxhèt des mots d’ francyin avou des mots do pårler des djins.
C’ est come ça k’ on ricnoxhe k’ i gn a ddja des diferinces inte li walon (cåzé dins tot l’ evetchî d’ Lidje), li picård (evetchî d’ Cambrai), li lorin (evetchî d’ Trive [Trèves]) et l’ tchampnwès (evetchî d’ Rénse [Reins]).
Diviè 1450, les Duks di Borgogne rashonnèt les conteyes di Flande, do Hinnot, di Nameur, do Braibant et do Lussimbork (Bas Payis borguignons). I n’ parvinèt a prinde li Principåté d’ Lidje ki 10 ans. Li mwaisse veye, c’ est Brussele. On î scrît les akes e « françwès », li lingaedje di Paris, ki li rwè Françwès 1î rilome li « francès » (pask’ on riyeut d’ lu avou ç’ mot la, k’ esteut l’ minme ki l’ ci di s’ no). Avou ça k’ il oblidje les djins a scrire les akes come a Paris (et pus e latén u e francès maxhî avou des mots di tchaeke contrêye).
Nozôtes, so ç’ tins la, on a divnou espagnols (Tchårlukin), pu otrichyins (Mariye-Tereze, Djôzef II) – såf todi li Principåté d’ Lidje, ki dmeure indepindante - mins l’ administration s’ î fwait e francès ; on scrît ossu e latén (aprume les prince-evekes di Lidje et les moennes), ey e-n almand dins les rapoirts avou les mwaisse di Viene, do tins des Bas Payis otrichyins ; les martchands espagnols di Gand, Brussele et Anverse cåzént espagnol inte di zels, mins sins s’ maxhî ås ôtes djins.
C’ est tot veyant ki l’ lingaedje des djins esteut foirt diferin do lingaedje administratif des nôbes u des curés k’ i gn a kimincèt a scrire e walon (on pô après 1600). Metans, li boket so les comeres ricopyî pa on conte di Chimai, mins scrît après Lidje.
Tecse sicrît po Dimitri François e moes d' måss 2020 po l' aidî dins ses esplikêyes di l' istwere do walon cwand i va scoler les efants des scoles come i l' fijha e 2019. Riscrît dins l' luçon des Scoles di Bive ki s' diveut dner li 10 d' måss 2020, mins k' a stî anixhilêye, paski l' professeur esteut malåde, dandjreus acsût del gripe chinwesse, k' on ndè djåzéve a schipe.
Rimetou pa ptits bokets dins les scoles di Bive a leu ratacaedje fén octôbe et nôvimbe 2021