Sabaye si t' vous moussî enute, hê, Firmin, ki t' es la ki schoûte sol soû d' l' ouxh. Cwè çki t' as bén ki buzike la ?
(Li ptit Firmin est ascropou dé li scrotoe et rlouke come des bokets d' bwès broûlés ki sont dins on vî scratchoe)
- C' est do tcherbon, ça ?
- Ây, mins nén do tcherbon d' tere, la. C' est do tcherbon d' bwès. C' est avou ça ki les djonnes djins d' enute fijhèt griyî l' tchå so des ptits fors divant l' ouxh. C' est l' môde, don, ces griyeyes la, asteure, k' on dit cobén des forneas u des båbcuwes. Ebén, do tcherbon d' bwès, la, on nd a fwait des cints et des cints ans dins les bwès d' avår ci. Il a stî on tins k' on nd åreut tant fwait ki co d' on pô, on åreut blanki côpes et virêyes.
- Pocwè k' les djins avént si télmint dandjî d' tcherbon d' bwès Po griyî l' tchå ?
- Nonna, hin, l' inocin catoize ! Ti comprins todi boû po vatche, don, enute ! C' esteut po mete dins les forneas des foidjes. Nén seulmint les foidjes do marxhå, saiss. T' aveus ossu mwintes foidjes k' on-z î fondeut å fier. T' end aveus ås Noûponts, t' end aveus sol Vå d' Pwès, al plaece k' on lome co asteure "Les Foidjes", et pu ç' côp la, ti raveus co l' fornea del Masblete, a Nåwene; dji t' cåze did la deus cints ans et co hay, hin, valet. Avou l' fier, on fjheut totes sôres di cayets, minme des bolets d' canon et minme des canons. Di ç' tins la, on n' aveut nén co trové li tcherbon d' mene. Ça n' esteut ki d' djusse ki l' foidjreye si vegne mete eyou çk' i gn aveut do bwès; po ça, rén d' té k' l' Årdene !
Cwand t' aveus des mwaisses di foidjes ki voeyént lon dvant zels, i spårgnént l' bwès et i rplantént a fwait k' il abatént. Mins t' end aveus des veråts godis k' årént scroté et griyî disk' al dierinne coxhe. C' est dandjreus çou ki s' a passé a Transene o Bwès Broûlé, et a Viance sol Broûlé Ternea; ôtrumint, pocwè çk' on åreut lomé ces plaeces la insi ?
" Les bwès crexhèt padvant les peupes, et les trîxhots padrî zels " dijheut i l' sicrijheu.
- Dji m' dimande todi bén comint çk' on pout fé do tcherbon avou do bwès, la, mi.
- Ça, c' esteut tot on mestî. Po cmincî, on ramexhneut les rondins, les schinetes et les ptits bwès, k' on-z aveut rcepé a on pô moens k' on mete. Såf li bwès d' fagotaedje, on moennéve totafwait evoye. C' esteut ça, la, saiwer l' côpe. Come ça, li pårt esteut bén rassonrêye, et elle aveut ça pus åjhey po rdjeter l' anêye d' après. Cwand l' fåde n' esteut nén trop lon, on vudindjive a l' berwete ås deus schaletes. Ci côp la, cwand i faleut saiwer ene pårt metowe ou fén mitan d' on bwès, il esteut d' kession d' fé ene voye di saiwaedje d' acsion, et d' berweter l' bwès a l' tcherete. Di ç' tins la, t' aveus co mwintes tcheretes k' estént haetcheyes pa des boûs, et l' tcherieus, c' esteut l' boûtî. I fjheut martchî avou les tcherbonîs po moenner tot l' bwès evoye disk' a l' aire di fåde. Laddé, on l' distcherdjive, et on l' arindjive e coides, po k' il î rsouwe tot l' ivier, et co tot l' bontins, ca on n' l' aléve broûler k' l' anêye d' après a l' esté.
- On pleut fé do tcherbon d' fåde avou l' tchinne u avou l' blanc bwès tot parey ?
- Taiss kåy, pusk' on ndè fjheut avou l' bwès d' côpe come avou do bwès d' virêye. Mins non pus, k' on deye çou k' on vout c' esteut l' bwès d' hesse ki rapoirtéve li pus et ki dmoréve li pus bea estant tcherbon. Li bwès d' tchinne, lu, i tournéve sovint a cindes.
Divant d' dresser l' moye di fåde, i faleut aprester l' aire di fåde. On tchoezixheut ene plaece metowe bén a plat. Si c' esteut ddja l' plaece d' ene ancyinne aire, i gn aveut k' a la rsårter. Ôtrumint, cwand c' est k' on prindeut ene novele plaece, on l' daméve comifåt, on saetchive les pires et on råyive les pus grossès rcinêyes foû, pu on-z î straméve del poûssire di fåde.
- Del cwè ?
- Del poûssire di fåde: c' est l' noere tere ki gn è dmeure so l' aire di fåde cwand on nd a yeu tiré l' tcherbon d' bwès evoye après l' cûtêye. On-z è ståréve kékès schouplêyes pattavå, et on dnéve on ptit côp d' harcot po såcler l' plaece, po k' el poûssire di fåde et l' tere soeyénxhe bén cmaxheyes. Si on vleut fignoler l' cayet, et-z î mete ene dierinne mwin, on foyive on pô l' mitan do rond; ça fjheut come on ptit potea d' on pô d' pus k' on mete lådje, k' on loméve li fosse. Totåtoû del fosse, on dresséve troes u k' c' est cwate pîces di deus metes céncwante, troes metes, k' alént siervi d' budeas po li tchminêye. On les raloyive å dzeu avou des håres di côrî, po k' ça fwaiye come ene gade. Après ça, on-z emintchive des fagots di ttåtoû del fosse e leyant li tchminêye e mitan. On-z astokéve les pus ptits des rondins siconte des fagots po fé l' prumî lét. I les faleut adjinçner li pus seré possibe, sins pont leyî d' vude. Pu, on-z etasléve les pus grossès rouyetes, et minme kékès schinetes po fé l' deujhinme lét, tot metant des fagots ttåtoû do trô del tchiminêye. I dmoréve a fé l' combe, li troejhinme lét, djans. On-z î pleut mete on stok u sacwantès rouyetes soyeyes e deus, pu on rabôréve avou des rames di bôle, des foyes di hesse et des mossireas, po k' ça fwaiye come ene tchape a l' copete del moye. C' est a ç' moumint la k' on voeyeut si ttafwait aveut bén stî basti d' asgur, ca ôtrumint, li moye pleut groûler djus cwand on-z esteut k' emantchive li copete.
ene pitite moye a deus léts.
- Et pu on-z î meteut l' feu, dowô ?
- Po k' ça fwaiye on braijhisse, ki tot blame et toûne a shoufe, motoit ! Mildio, c' est nén di t' fåte ki les gurnouyes n' ont pont d' cawe ! I faleut rcatchî l' fåde avou des waezons et del fene tere, don, divant d' l' esprinde. On leyive djusse on ptit trô å dzeu del tchiminêye.
On leyive eto sacwantès ptitès craeyes so l' toû tos les metes, tos les metes céncwante: c' esteut les drovoes.
- Kî k' c' esteut ces fådeus la ? Des djins do viyaedje ?
- Neni, don. C' esteut des djins d' mestî ki vnént des côps did bén lon. Dji m' sovén des cis k' avént eterprin des fådreyes al Plinne des Minires disk' après Måtchimont et l' Tiene des Gades di Tchanlî. I didvinént d' après Serfontinne. I ratchtént do bonmartchî bwès, soeye-t i ås comenes - adon, c' esteut do bwès d' côpe, sovint do bon bwès -, soeye-t i ås djins s' il avént leyî trinner des grossès coxhes so leu pårt di virêye.
Pôves laids fådeus ! Il estént télmint todi maxhurés på tcherbon k' on les loméve les "moreas", pask' il estént si noers ki t' n' åreus dit des Môres. A Ôtchamp, åresse, i gn a ene plaece k' on lome li "Croes Morea"...
I baraként sovint dins les bwès ou çk' il avént d' l' ovraedje. I fjhént dins tos les cas ene pitite cahoute po zels si mete al coete cwand i gn è vneut ene foite walêye.
Avou sacwants ptits xhames di pelozeas come meubes, il estént ahessîs po rprinde alinne tins del drache. Ça n' esteut bén seur nén l' tchestea d' Roûmont, mins il î estént leu mwaisse, come… Morea e s' cahoute.
So tote li campagne, i n' voeyént k' les martchands d' tcherbon ki vnént tcheryî avou leus plantchtés begnons u leus benes di oizires u d' schinons, et pa des côps l' gåre ki passéve taper èn ouy et vey s' i n' aduzént nén dtrop l' bisteu.
Po sel mete el potche - dji vou dire li gåre -, on lyi vudive ene boune gote di blanc peket por lu s' reschandi. Sol fén del samwinne, les femes apoirtént l' amagnî dins des grandès hotes k' elles avént agritchî après leu dos. I gn aveut do cafè, do lård, do djambon, do blanc et do rodje souke, des oûs, et do pwin di speate u do pwin d' swele, ki s' wårdéve mî k' el blanc pwin.
Avou ça, i restént ahessîs pol samwinne. Mins les femes ni vnént nén todi fé corwêye, saiss, ca elles eralént avou ene hotlêye di gréves, et pa des côps ene robete, des trûtes u des grevesses, on cok di brouwire, des cwayes…
- Et comint çk' i metént l' feu a l' moye ?
- Gn a todi rén ki broûle po t' l' espliker. I serè co bén tins dmwin, dowê mi ptit mozet ?
(Li mononke tchåspougne li tchivleure do ptit Firmin avou ses crawieus doets. I s' renaire, dandjreus, l' gamén, tot fir k' il est d' esse li gåté d' èn ome ki cnoxhe tant d' cayets).