Dins « Les Cahiers Wallons » 6-98, Chantal Denis a scrît on papî ki l' tite c' est « Eco todi », ou çk' on djåze e walon d' ortografeye do walon.
Po cmincî, nos fåt rilver ki c' est pår li prumî côp ki les CW eplaidèt on papî di prôze nén racontrece. Proficiat, les couz' ! Fåt cotinouwer so ci voye la, ca l' airance [ambiance] k' on rtrove dins li restant di ci limero la des C.W., l' atmosfere des ptits viyaedjes, evnd, pus nolu nel sårè rinde dins 20 ans. I n' dimorrè pus ki li powezeye sorreyalisse et foû-naturele, u des noveles fantastikes, a môde des ciles da Dj.F. Bracman.
Chantal Denis, al fén di si papî, nos dit ki ci sereut mî si on scrireut li pus analodjicmint eneviè li francès. Mins nerén, l' ahike, c' est: wice k' on va s' arester et låtchi. Pocwè nén scrire eto, e walon: « français », « li chant des Wallons » (come sol prumire pårticion do tchant, evnd) ? On pôreut ttossi bén rprinde les G avou l' valixhance J (Bèlgique, viyadge) come Edmond Wartique, portant on Rèli Namurwès dins ses « Dierins Contes » e 1954. On pôreut rsaetchî evoye les accints sol droete di "c' èst, lès, dès, mès, livrèt" come propôzé dins l' disfaflotaedje e rfondou « hard ».
Chantal Denis astotche si råjhonmint k' i fåt scrire li pus près possibe dilé l' francès, tot djhant ki les raprindeus et les raprindeuses åront pus åjhey a lére.
Tot depind do prodjet k' on-z a pol lingaedje walon. Si on tuze di cotinouwer a l' aprinde al shijhe a sacwantès pogneyes di volontaires, c' est l' veur eyet c' est l' vraiy ki, di pus k' c' est scrit a môde francesse, di pus k' c' est åjhey
Si on tuze a-z endè fé on lingaedje nåcionå pol Walonreye, a-z aprinde a tos ls efants so l' aroyaedje politike do Payis Walon, adon, tolminme ké scrijhaedje va, dolmint k' il est li minme pattavå. L' efant aprind ossu åjheymint a lére « tåvlea » come « tauvlê », « tâvlin » u « tauvia » k' il aprind a lére « oiseau » come « wazô ».
Djustumint: les cis k' on les pinses di fé do walon on lingaedje oficir, i pinset purade li contråve. Fåreut puvite ki li scrijhaedje soeyixhe et fourixhe li pus lon eri possibe do francès, po les efants ni nén maxhî les deus lingaedjes.
L' agrès d' on scrijhaedje lon eri do francès, c' est cwand on rexhe foû do ptit stroet cåde des waloneus, et « vni dvant les djins ». Les djins c' est ttossi bén les Walons waire o corant des cayets d' walon, les Brusleres, les etrindjîs.
Mi, dit-st i l' fô, k' est tos les djoûs divant ds etrindjîs ki léjhèt des tecses ki dji screye e walon, metans sol waitroûlêye d' astådje di mi copiutrece, cwand on m' dit: "c' est cåzumint do francès", ça m' fwait må ! Dandjureus paski ça fwait adon rsûner les acuzåcions ki l' walon n' est k' on fayé patwès.
Dji n' sai nén si cichal frè plaijhi a Chantal Denis et åzès cis ki voeyèt voltî on scrijhaedje a môde francesse. Dispu li moes di djun 1998, so èn atåvla da Lorint Hendschel, nos metans al saye, so les waibes del Ranteule sacwants noveas scrijhas pus près do francès:
- ai po les ê « analodjikes » mins gn a yeu do côp mwintès reyaccions disconte.
- oi po l' oyon wa ó wè ó ô. Metans « goidje » = gwadje ó gwèdje ó gôrdje; « oizu » = ó ôzu ó wazu ó wèzu; « foice » = fôrce ó fwace ó fwèce, evnd. C' esteut insi ki tos les "wè" si scrijhént dins li vî vî scrijhaedje lidjwès (1750-1850).
Asteure si on decide asteure ene sacwè d' novea rapoirt a l' ortografeye do walon, nos fåt bén tuzer: po kî ? Si c' est po fé des rîles pus strindowes ki les da Feller po les scrijhaedjes dins les walons d' viyaedje (walon d' Transene, d' Åssôrt, d' Inguezêye, di Helecene), gn a nole avance. Dins 20 ans did chal, gn a pus nolu ki scrirè dins on walon d' viyaedje. Mostroz mu on moens di cwarante ans ki scrit enute en on walon etnike ! Chantal Denis ni scrit nén e walon d' Inguezêye. Ive Påket ni scrit nén e walon d' Lonzêye, ni Pire Otdjåkes e walon do Tchestê. Les cis did moens di 40 ans k' el plèt co fé, c' est des boles-a-pårt k' on stî rcweri dins les lives eyet les studias des ramexhnêyes di mots « atestés » e leu payis di ratatchmint, come li Djan-Françwès Bracman po Fumwè.
Adon si mete d' acoird so des rîles di scrijhaedje, dins ké cåde?
Surmint dins l' idêye d' on rfondou « soft », on cmon walon ki sereut mo dilé li walon d' Nameur u d' Cînè, sorlon li mwaisse-idêye di « rfondaedje a môde ecorinnante ». C' est li prodjet k' est atåvlé dispu lanawaire pa Djohan Virou.
Ki tos les djonnes ki boutèt ådvins des abanijhes do walon d' après Nameur si meténxhe a ene tåve, et si fortuzer po on scrijhaedje, nén fok djinti po ls aprindeus, mins eto po ls uzeus.
Ca cwand on ptit lingaedje divént ene vraiye langue, ki les djins s' endè siervèt tertos, 99 procints di l' uzaedje, ça a a vey avou des cis k' el conoxhèt et l' mwaistri, et nén ddja 1 procint avou ls aprindisses.
Et po ça - mande escuze si dji rbouxhe sol clå - ci n' est nén foirt ahessåve d' aveur 80 faflotes ås cint mots.
Mins dji di ça et dji n' di rén…
sicrît li 4 di setimbe; eplaidî cial avou kékes mots rimetous e francès inte cwårêyès åtchetes.