Cwè çki c' est d' ça po ene sacwè, l' univiers ?
Nost univiers: les dierinnès codowes.
Cwè çki k' i gn a dins l' univiers ?
Vos alez responde, cråndimint: li Tere, li Stoele do Bierdjî, Måss, Mierkeure, Nûtone et les ôtès planetes, li Stoele di Bijhe et l' Croes d' Nonne.
Eyet les stoelreyes: li Rustea, li Poye et ses Poyons, li Tchår Pôcet (li Grand Tchår), li Ptit Tchår, li Fiermint et l' Îpe.
Alfén: li Voye Sint Djåke, et totes les stoeles k' on voet en on telescope, ene claire nuteye do moes d' awousse.
Dispu cwand k' ça egzistêye ?
Les mzeures des astrofizicyins si rdjondèt todi dpus. I serént d' acoird po dire ki l' univiers est 13 et dmey miyårds d' anêyes vî. C' est a ç' moumint la k' i gn åreut yeu li "Grand cpetaedje", en inglès, li Big bang.
Rilevans po les cis ki croeynut å Bon Diu, ki les astrofizicyins ni sårént dire çou k' gn aveut dvant. Si vos estoz crustin (u muzulman, u djwif), et ki vos vloz rapåmer vos croeyances eyet l' syince, dijhans kel Grand Cpetaedje pout esse rimetou al Creyåcion do Monde. Li Bon Diu åreut askepyî totafwait ci "djoû" la, et les lwès po fé tourner l' cayet. Tot çou k' a shuvou a vnou "otomaticint".
Les dierinnès codowes.
Li ci (cene) k' a d' l' agrè po çou ki s' passe e Stoelî, a surmint oyou djåzer des vints solreces ki plèt distrure les muroes des telescopes. Eto, dispu Einstein, on sait kel matire et l' exhowe (enerdjeye), c' est deus sacwès aloyeyes. Si vos n' è savot rén, alez dmander ås djins d' Hiroshima et d' Nagasaki, çou k' gn a yeu la 60 ans di ci.
Dabôrd, l' univiers, ci n' est nén fok del matire.
Dispu 1995, les astrofizicyins oyèt brutyî kel matire (les atomes ki fjhèt les stoeles, les stoeles a cawe, les volantès pires, et les stoeles ki schitnut), tot çoula, di dj', ci n' est k' ene tchitcheye: 5 åcint d' l' univiers.
Dilé ci "blanke matire" la, dj' ô bén: li cene k' evoye del loumire, et k' on voet so les telescopes u les fotos des spoutniks, gn a eto:
- Li Noere Matire Dirîtrinne (NMD). Noere pask' ele n' evoye pont d' loumire. Matire pask' ele assaetche di l' ôte matire. Dirîtrinne pask' elle est metowe padrî çou k' on pout vey did sol Daegn (çou k' evoye del loumire ki pout ariver so tere). Li Noere Matire Dirîtrinne, c' est 25 åcint d' l' Univiers.
- Li Noere Exhowe Dirîtrinne (NED). A l' årvier del NMD, li NED riboute li matire, come èn inmant contråve. Ci sereut la l' gros boket d' l' Univiers: 70 åcint.
Å cmince, les sincieus estént so dotance divant ces trovas la. Mins, e 2004, gn ava troes corwaitaedjes, nén aloyîs, ki mostrît ki deus tîces (2/3) di l' univiers, c' est del Noere Exhowe Dirîtrinne.
Si vos estoz curieus d' saveur les pondants et les djondants, lijhoz: "Les dernières nouvelles du Cosmos" ås eplaidreyes "Le Seuil".
eplaidî aprume so l' Aberteke.