El prumî boket
El fijheu d' årmonaks
On bouxhe a l' ouxh, eyet raedjeuzmint co.
Vouss wadjî ki c' est dedja lu ? El poirteu d' bounès paroles, el fijheu d' pretchi-pretchas et l' dijheu di spots, li betch-tofer-e-cou-d'-poyon ? I s' invite cwand i nd a l' idêye, cwand ça l' arindje; bén seur, di pus sovint k' a s' toû. Il a del tchance ki dji n' sai pus hote et ki dji n' a pus waire, - dijhans purade pus rén - a dire vaici, e m' cassene.
Gn a co sacwants anêyes did ci, dji l' åreut dispu lontins foutou a l' ouxh. I n' åreut todi pus oizou rmete ses pîs so m' soû. Asteure, il est trop tård. Dji so clawé podbon didins m' fôteuy, clawé avou m' rodje coviete dissu mes fayêyès djambes. Ele roveynut di m' sotni et batnut l' berloke, savoz... Rén k' a l' etinde ariver, lu, ele wachotnut co dpus. Alez, dji so co don on côp d' pus codåné a l' schoûter renairi s' grande gu... babêye tote ci dånêye shijhe ci.
Anfén, di ces tins ci, i raplike moens sovint e m' måjhone, gn a ddja pont d' må. I shonnreut ki c' est a cåze k' il a do succès avou ses viyès biestreyes d' årmonak. Pus surmint vaici, dins l' vijhnaedje, nonna, mins disk' a bén lon, paret. I n' si continte pus d' raconter ses fåves, ses spots et ses paskeyes a l' eglijhe, i lyi fåt ene novele et hôte et co pus hôte assistance ki l' cene des djins did ci, ses binamés viyaedjwès, dijheut i.
Et ni vla-t i nén k' i n' si sint pus, i t' el fåt vey come i s' recrestêye dispu k' i t' fwait des swerêyes di galâ, sapinse-t i lu, disk' a Nameur et co pus lon. Paretreut k' i s' prind po l' novea trouvere, el troubadour, li pus grand conteu d' Waloneye et co d' ôte påt. I n' arive pus a serer comifåt l' col di ses pagnas. Ça lyi sere trop foirt å gozî. Mågré k' i les fwait fé a ses mzeures, et di totes les coleurs, come on vraiy årtisse ! Et groxhi, farci d' l' encoleure, el ome.
Gn a minme yeu on tins ewou çki des malonetes avént pinsé di l' acopler avou l' seur Sourire ! Ti voes l' dalaedje ? Les ptits ? On åreut sitî oblidjî d' les neyî a fwait ! Fåt i dire k' å djoû d' ådjourdu, i gn a lontins k' i gn a pupont d' cote a foute sol håye, endon ?
El gasse [le festin]
Erwaite lu. Après awè passé direk pa l' coujhene et rwaitî dins les casroles et les keuwets, ni l' vla-t i nén dedja atåvlé ? Oyi, il a cwandminme tourné s' complimint a Meliye so s' boune santé, ses rodjès mashales (fene frexhe di tchôd, mins ça, i l' a tnou por lu) et so s' novele djaene cote a grandès fleurs.
Avou leye, mi feme, il est todi bén amitieus. Li rconoxhance do vinte, savoz ! Avou mi, c' est ene ôte sôre di mantche. A poenne s' i m' a dit bondjoû et mi stinde el betchete di ses blancs doets, todi bén netes, jamwais maxhurés, dins ene rishonnance di benediccion. K' i les wåde por lu, i nd a co dpus dandjî k' mi !..
Bén seur, dji fjheu shonnance di doirmi, mins i n' a fwait ni ene ni deus: i n' s' a nén rtourné po m' dispierter avou on grand " Et cwè, Zirè, co todi a rén fé ? " Et rire, avou ça.
Må elvé va ! I m' a tot shûte mostré s' gros par-derrière. I n' a pont d' tins a piede avou mi et vo l' la ddja presse a fé boune panslêye. Fåreut nén croere k' il est la po mes beas ouys, paski dji so malåde et ki dj' a do må. Ki neni, camaeråde. Mi, c' est l' boune escuze, li mwaijhe råjhon. El pretesse, cwè !
Dins l' tins, i ratindéve co k' on li sieve ene gote d' ene sacwè ou l' ôte po dazår lyi drovi s'n apeti. Come s' il aveut dedja stî sins ! Kession di lyi fé prinde pacyince divant d' passer a tåve. Asteure, k' il a pris l' pli, il a ses åjhes. Vaici, il est come a s' måjhone. " I n' vos fåt nén prinde des wants avou mi, savoz " dit-st i. A poenne la, rouf, vo l' la ki t' rapice li boutaye di Sinzano et ki s' vude on vere ki n' va nén dmeurer foirt lontins mierseu dins s' rondowe botike.
" Carpe Diem ! " dit-st i sovint. Dji n' a nén fwait mes "latrines" amon les fréres, mi, mins i m' shonne k' avou çoula, i vout dire " Dji mougne tins k' c' est tchôd, dji n' ratind nén k' ça rafroedixhe. On sait jamwais kî çki pôreut co vni ! "
Nonna mins, t' el voes la ? I mel va co vudî, séss, el boesse di " prind-pacyince " ki Meliye vént di mete sol tåve ! Fåt i dire ki ci n' est nén ene pougneye di "Taca-rwaite-tes-doets-et-s'-les-rletchî-z-après" ou d' gåte-fwin å froumaedje ki lyi va fé passer ene miete s'n eveye di bén mougnî ou lyi gåter l' apeti ? Après tot, i n' est la k' po ça !
Come intrêye, après on crås bouyon d' poye, i t' mougnreut come po rén ene dimeye live di djambon d' Årdene avou ene platêye des pus belès salådes di m' djårdén. Ådjourdu, i t' va co fé shure çoula d' ene sacrêye assietêye di lapén ås bilokes. Et co si rissiervi, "sins fé des manires, savoz !" ttossu lontins k' il e dmeure ene miete a tåve dins l' marmite.
Nosse Meliye ti m' coujhene ci bisteu la, dji n' ti di nén ! Avou do pwin d' epices po rloyî l' såce, sacwants fenès trintches di lård, des ptits agnons, ene miete di vinaigue di vén et co on vere di peket ståré ddins po "l' finesse"... Dji n' è po pus moûgnî mins dji nd a co l' gosse ki m' rivént e m' boke. Rén k' a ç't idêye la, dji blefe co dpus k' d' åbitude et nén onk po m' vini rixhorbi l' minton... I n' pinsnut pus k' a mougnî !
Waite lu, i gn a ddja ses dints di drî ki bagnnut. I t' fwais dischinde çou k' i mougne avou des grandès goulêyes di mes dierinnès viyès botayes di Sint Amour. I m' è va co rloper ene et dmeye et s' endaler avou l' dierinne mitan e s' potche. " On n' sait jamwais. Kécfeye k' i m' vegne co on viziteu avou ene mwaijhe fwin et ene pitite soe e m' cure, ttaleure ! N'est-ce pas donc hin ?
" Taijhe tu, minteu ! Ti lyi frès bén on sôrt tot seu, advant di t' coûtchî. Ti n' sereus nén l' mitan d' on clatcheu, t' el direus ki, po l' moumint, ti vous wårder del plaece po l' boute-cafè ! Ci n' est nén po rén ki l' rodje di t' nez divént come li cingue do cardinål. Bén seur, gn a nén k' vaici k' t' as bon. Ti les cnoxhes bén, totes les bounès tåves do viyaedje. Po fini, ti n' end irès nén e xhaltant, avou les deus veres di m' meyeuse poere ki vont shure les cwate cénk vôtes å brun souke et tes troes jates di noer cafè do dessert !
Gn a sacwant anêyes, il aveut vnou passer l' shijhe et djouwer å couyon amon nozôtes avou l' abé Sinto. Co onk d' ancyins profeseurs ki profitéve di s' pinsion et di s' meskene etot sayant di scrire des lives di sovnances so s' viyaedje et l' vikereye di s' djonne tins. Dji les etind co, les deus fén boeveus, tot riyants et dedja dins les nouwaedjes do paradis des gozîs bén ridants, et souwant bén leus trapisses.
I djåzént des advantaedjes di leus deus situwåcions. " Awè bon on djoû ? Ti t' fous ene boune doufe. Ene samwinne ? Ti touwes ti pourcea. On moes ? Ti t' acopeles. Mins po-z awè ene bele vikereye ? Fåt k' ti t' fwaiyes curé d' viyaedje, valet ! "
Dji les etind co xhaxhler a grand brut et manker di si stronner tot boevant. " Alôss, ti voes, twè, come curé, ti pous cumuler " k' i djheut li grand brake a Sinto. " Et ça n' ti cousse rén ! On t' paye todi des veres. Ti does rålmint rinde les tournêyes. Les botchîs et les boledjîs ni t' font nén payî ti ptit boket d' lård et t' mitche di pwin d' ome tot seu. T' as des invitåcions a totes les fiesses. Inte deus etermints ou mariaedjes, t' arives dins les måjhones a l' eure des rpas et on t' fwait ene plaece, li meyeuse, al tåve. Des femes ? Gn end a todi bén ene en ene plaece ou l' ôte cwand ça t' dismintche. T' es t' mwaisse et ti n' rinds des contes a nolu. Ti troves todi des djins d' boune volté po dner l' catrisseme a t' plaece cwand i fåt. Padzeu tot çoula, t' es co lodjî et payî.
" Dji m' sovint, el abé Sinto aveut dmeuré tot sondjeu. Lu, i sayive di rvinde les lives di s' biblioteke po fé imprimer les sens [les siens].
Dji so-st å redjime et dji m' doe continter d' el riwaitî mougnî, fé bebele a Meliye, et lever s' vere " A l' boune vosse ! " tot rwaitant di m' costé, tot xhorbant ses lepes et s' crås minton erlujhant di ses blefeures di contintmint.
Vo l' la ki raspepeye el tiesse do lapén - li meyeu boket del biesse, come li croupion po les poyetes - et s' lyi teter et stitchî s' linwe dins les trôs des ouys. I t' suce ça come on vea padzo s' mére ou ene Monica s' prezidint. Si front, ès minton et ses lepes erlujhnut ostant onk ki ls ôtes. Et s' mi fåt i sopoirter di vey ci spectake la totes les samwinnes. Avou lu, ti pous esse seur ki dj' a dedja spårgnî long d' avance so m' tins d' purgatwere. Dj' a bea sayî di trouyî, rén a fé. Mes boyeas sont trop setchs. Nén moyén di låtchî ene boune vece ki lyi gåtreut li nez eyet s' fayêye rafiance [sa maudite jouissance].
El pus deur la ddins, c' est k' après awè fwait tinkyî a make el pea di s' panse et disbloucter si cingue avou on sorire binåjhe, pougnî dins m' boesse di cigåres et tchoezi on bea gros Tchurtchil, i va co m' evoyî a rlaye dins l' nez des ptitès bleuwiassès foumires ki nodnut si bon [odorantes].
Adon, ses ouys sont-st a mitan serés di binawreusté [béatitude] et i n' voet nén, po on grand goulafe, ki les minks sont plins d' aiwe. Tenawete, Meliye, leye, li voet, et ele mi les vént rxhorbi. Ele pinse ki l' cåze di ça, c' est l' foumire, mins ele sereut tote ewaerêye di vey mes pougns serés a make, la, padzo m' viye coviete. Ça m' va lon d' el vey la, lu, a rimpli s' panse.
Gn a rén a dire, gn a bråmint des pus målureus k' lu. I n' aveut nén dandjî d' ene noere soutane po-z awè ene plaece a pårt å mitan des djins, lu. Avou s' grandeu, ès rondeu d' vinte ey ès grande babêye di mwaisse-berdelåd, i t' ireut vinde do såvion å mitan do Sayel. On t' el ritapisse et håy d' å lon ! I n' gn a k' por lu et il a todi ene sacwè a dire so tot et so rén. Fåt esse djusse, il est sovint veyou voltî... po on tins.
Li tins d' el mî conoxhe et il est trop tård. I t' a dedja emantchî bén parfond. I n' pinse k' a lu. Les ôtes ? Rén k' des nén-grand-tchoi, des bons a rén, des moens-ki-lu, tot djusse bons a l' schoûter, lyi fé des complimints et des plaijhis. Fåt dire ki, por lu, " I gn a pont d' må a s' fé fé do bén pås ôtes " Et, i cotinouwer, etot riyant et tapant so ses djnos " come dijheut Tereze d' Avårla divant di s' fé sinte ! "
Oyi, il a des letes.. I n' pinse k' a lu. Ti lyi dmande ene pitite sacwè ? I rcåze ene eure d' astok po nén t' responde et ti t' ritroves sol soû d' l' ouxh, Grodjan pa padrî come pa padvant. Ti direus ki c' est lu k' a advinté li linwe di bwès des prometeus d' beas djoûs et des ledmwins ki tchantront !
Et mågré tot, c' est tot djusse si ti n' lyi dit nén co merci. Tot biesse, ti t' è sintireus co oblidjî ! I n' conoxhe nén les rmoirds di concyince. Rén n' l' a jamwais espaitchî di bén doirmi.
L' efant måzandlé [abusé]
Dins l' tins, il a stî professeur dins on coledje. On mwais djoû, gn a on djonne k' a vnou, tot breyåd, adlé lu. Il aveut stî malmoenné avou des djesses nén foirt catolikes pa on mwaisse d' etudes ki voeyeut voltî vni a lu les ptits efants. Foirt dismetou k' il esteut, li ptit, et i n' saveut cwè fé. El gamén n' compurdeut nén k' on poirteu d' cote poleut esse capåbe di pareyès mwaijhès manires.
Nost ome lyi a espliké sins s' è fé ki ci n' esteut nén foirt cossecant. I lyi a fé comprinde ki c' esteut ès djonnesse et s' beaté k' î estént po ene sacwè. Ki l' ôte aveut des escuzes, ki l' diale s' end aveut melé... et tchik et tchak. I n' aveut k' a pardoner et s' aler cofessî. Tot sereut torade arindjî, endon, et i roveyrè tot d' shûte. " Dayeur, il è vierè co ds ôtes et co des moens plaijhantes dins s' vikereye ki vént... I n' vos è fåt pont fé avou çoula !
Li ptit lyi a dit "oyi" è sayant d' xhorbi ses låmes et a nd alé, mins sins esse rapåjhî, tot rintrant les spales et tot soctant. Deus djoûs après, on li rtroveut dins Sambe. I s' aveut dazård metou dins s' djonne tiesse k' i n' esteut pus come èn ôte. K' i n' oizreut pus rwaitî s' moman sins baxhî ses ouys. Ki l' bon Diu ni lyi såreut pardoner et ki l' paradis n' esteut pus por lu.
Li pôve pitit n' saveut nén ki, po l' petcheu ki s' ripint, gn a todi dins l' cofessionål ene sakî po l' rascode et côper l' coide !
Nondidioss, twè, vo l' la co ki rsiet a Sara si vierset preferé rsaetchî del Bibe. A foice, dj' el sai par keur ossu bén k' lu : " Li ci k' rapice l' eraire et rwaitî en erî, i n' convént nén po tcherwer l' corti do bon Diu.
" Grande biesse va ! Ti n' î cnoxhes rén ! cwand t' es padrî l' eraire, c' est seur ki ti rotes tot droet et k' ti n' a nén a t' ritourner. Cwand t' arives å coron di t' pîce di tere, ti toûne et rivni djusse a costé di t' roye. Ti voes çou ki t' véns d' tcherwer et ti pous co rispepyî l' ovraedje: ritirer les pires et les raecenes dimeurêyes so plaece et ti pous co câsser les rukes et les bukes ki ti rtapront dins l' ouy. Å moens, avou l' eraire, ti pous co rwaiti sacwants côps a çki t' as fwait et bén rnetyî t'n ovraedje. Si t' el vous vraimint !
Dazård, surmint, ki l' Sint Luk n' estéve nén do mestî. Si dj' el comprind bén, lu, i n' s' a jamwais rtourné so s' bren ? Il a cotinouwé s' roye droet dvant lu, sins doutances, sins rpintances, et leyî les ôtes eberdouyîs pa ses spites et ses brous ?
El deujhinme boket
Rivnou å viyaedje
"Maria Deyi ! Ci n' est nén possibe ! Vos m' avoz rmetou do prumî côp ! Dj' a portant bén candjî. Dispu l' tins, endon... Ça fjheut bén cwénze ans ki dji n' aveut pus rmetou les pîs vaici, dins l' viyaedje. El dierin côp, c' esteut po èn etermint. Ça m' fwait bén plaijhi di vos rvir insi et co plin d' alant.
On vere ? Alez, dj' el vou bén. Nos serans a hute. I rcomince a ploure. Oyi, da, el tins est co dismetou."
...
"Et vos, c' est todi l' siyatike ki vos fwait sofri ? Tenawete vos n' savoz pus hote ? Oyi, da... on a tertos ses mås. Mi, c' est l' diyabete et m' cafè dj' el doe boere bén noer et sins pupont d' souke."
...
"Oyi, endon, dji n' oizeu pus rivni et trinner mes guetes pa par ci. On mi rwaitive ditrop d' cresse... et rire di mi. Pa padrî, come di djusse. "Oyi, coirnåd contin !" k' i djhént di mi, les bén-pinsants del boune soce di vaici. Vos l' avoz bén seu, hin, vos ?"
...
"Pinsoz, dj' aveu leyî m' feme disvoyî on bråve ome di curé... Por zels, torade, el coupåbe di tot çoula, ça n' poleut esse ki mi... El victime, portant, k' aveut stî, come a l' acoutumance, el dierinne a esse metowe å corant k' ele poirtéve des coines."
...
"Tinoz, el Zabete, dj' aveut fwait s' conxhance par azård. A l' buvete do teyåte di Nameur. Dj' a rovyî l' no d' el pîce, mins leye, dj' el rivoe co. Tote timide, ele n' arivéve nén a s' fé siervi on vere d' aiwe. Dj' a djouwé ene miete des spales, portant dji n' les a jamwais yeu bén lådjes, et lyi fé ene place astok do contwer. Ele m' aveut dit merci avou on bea sorire. Ci djoû la on n' a pont yeu d' tins po s' cåzer. Dins l' såle, elle esteut lon erî padrî mi. El pîce fineye, dji n' sai nén pocwè, dj' aveu bén sayî di rwaitî après leye mins, li tins por mi d' ariver sol soû, elle aveut ddja broké foû."
...
"Oyi, al vosse ! Deus moes après, vla ki dji m' ritrove a costé d' leye sol bankete do trin po l' capitåle. On a berdelé ene miete do vî live k' elle esteut ki léjheut... "La peinture Flamande", da Wôters. Dj' aveut djustumint dins l' idêye di passer après prandjire å Muzêye des Beas Årts... Nos î avans stî a deus."
...
"Vla l' plouve ki rdobele. Bon, dji vos passe les djondants et les pondants mins on s' a trové bén eshonne. Dispu ci djoû la, on a comincî a s' frecanter di pus e pus sovint. Ele ni rôléve nén so l' ôr et dji n' esteut nén pus ritche. On-z a fini pa s' mete e mwinnaedje po pårtaedjî nos clicoteas et fé dipus avou nos cwårs. Ci n' esteut nén l' grand amour, mins on s' voeyeut cwandminme voltî et on-z a decidé bénrade di s' maryî. On mariaedje di råjhon come on dit. Croeyoz l' ou nén, mins on-z a viké lontins come fré et soû. A l' ådje canonike, elle esteut portant todi bén avnante. On s' a maryî civilmint. Nén kestion di passer a l' eglijhe. Ele esteut djwive et mi, dispu lontins - ci n' est pus on scret por vos, hin - disfroké."
...
"Pocwè dj' aveu foutou m' cote sol håye ? A vos, dj' el pou bén dire.. et, dins l' droet do djeu, i doet dayeur î awè prescripcion. C' est a cåze di sacwants emantcheures nén foirt catolikes ki s' ont passé dins l' sicret et l' vijhnaedje di l' Eglijhe. On-z î rblankixhe purade ki di rnetyî. Les sepulkes riblankis ni datnut nén d' åjourdu, on-z è cåze dispu lontins. Mins i comincive a gn awè di trop a m' môde. I gn a des moumints ki ça dvént deur di cotinouwer a bén dire tot en estant oblidjî di rwaitî fé ! Serez l' ouxh so vos poennes, li påsse va rtchaire !"
...
" I n' ti fåt nén leyî cabroyî des masses " m' aveut prévnou m' pa. "C' esteut po m' prumî djoû a l' eternat. Sol moumint, dji n' aveu nén compris çou k' i vleut dire. I m' vos fåt espliker k' i léjheut voltî li Canard Enchaîné, ene gazete francesse ene miete anarchisse. Mi, dji n' saveut nén çou k' c' esteut k' ene contrupetreye et co moens li veve pougnet. Portant, i n' m' a nén falou lontins po ndè vey di totes les cognes et rade s' aprinde a m' mete a hute et a n' m' abaxhî k' avou on meur padrî mi.
Li lwè esteut : "Clô t' babeye et leye tu fé". Bén seur, ci n' esteut nén l' regue djeneråle, mins les eccepcions n' estént nén råles. I s' faleut sawè disfinde. Ça n' valeut nén les poennes di s' aler plinde... " Les djonnes n' ont k' des mwaijhès pinsêyes et des linwes di coloûtes. " I n' faleut sortot nén racuzer et poirter l' discredit so des institucions et des djins bén respectåves ki n' avént ki l' toirt di esse trop djintis avou des arsouyes plins di dialreyes dins leu capotene. Bén seur, al copete del schåle, li hierårtcheye, don, i savént bén k' i gn aveut nén, dins çou ki s' dijheut di pus e pus sovint a vwès hôte, seulmint des canletaedjes des rodjes et des sins-Diu. I gn aveut do feu covant padzo les cindes... Mins, dijhént i, il avént li betch clawé på scret del cofession. Dayeur on grand dislaxhî come Casanova a dit, et nén ayir : " Mi, dji so catolike. Å moens, avou ci rlidjon ci, ti pous fé çou k' ti vous. Ti vas a cofesse, ti fwais penitince, on t' pardone et, franc batant, ti rcominces. " I n' vlént nén ricnoxhe k' on boket d' bwès k' a dedja stî dins li stouve raloume åjheymint."
...
"Ça va, on nos è pout rmete ene... Dj' aveut fini mes etudes sins m' leyî prinde dins pareyès ebertakes. Po dire li vraiy, dji n' voleu nén trop sawè et dj' aveu on toû dipus ki l' diale po djouwer, cwand i faleut, å pus biesse... et m' leyî bate. Ké plaijhi ! Adon, après li ptit seminaire, dji m' a rtrové, sins m' è rinde bén conte et sins trop l' awè vlou, dins l' grand, a Målene [Malinnes]. On bea djoû, d' eleve, dj' esteu divnou mwaisse a m' toû, avou on blanc col deur metou å rvier å gozî."...
"Insi, vos, vos n' l' avoz jamwais cnoxhou ? Non ? Mins, dispu, vos nd avoz bråmint etindou cåzer et an bén... Oyi, i mel fåt rconoxhe, il esteut foirt po mete les djins dins s' potche, lzî djouwer cénk lignes et rimete si motchoe padzeu. Todi li spot, li crake ou l' paskeye ki convneut å moumint. Li pîce po l' trô, da. Il end a emacralé pus d' onk avou ses belès ratourneures. Dj' a stî yeu eto, dayeur, eyet co sacwantès longuès anêyes, come tertos."
...
Bén oyi, hin, il a stî professeur avou mi dins l' minme coledje. On esteut sovint nozôtes deus. Lu ki cåzéve, mi ki schoûtéve. On nos sorloméve "Dobe Pate et Patachon". Vaila, on s' a payî do bon tins... eshonne, on nd a vudî assez des botayes di sints... Emilion, Estefe, Amour... Di cwè rimpli on plin paradis. " I gn a k' avou zels ki t' as bon " k' i djheut voltî tot-z è gostant on novea et tot saetchant galafmint so on beazè gros baston d' tcheyire, les ouys a mitan plissîs. On-z aveut tot l' tins k' i faleut po les prijhî [apprécier], les botayes et les cigåres. Del vesprêye, a l' anuti et dik' al betchete do djoû cwand l' solea s' dismuche. Des shijhes trawêyes dipus sovint k' a nosse toû.. Dji n' sai nén si les eleves si rindént conte ki nos esténs co pacô so on nouwaedje åzès matenes et avou co ene sipesse linwe po lzî fé fé del djeyometreye ou lzî cåzer di Ciceron oubén d' Platon. Anfén, on-z aveut des escuzes. Todi resserés etur cwate meurs, des samwinnes et des moes å long, i faleut bén disbonder tenawete, nesse-pa-donk-hin ? Ene bele vikereye di bamboxheus ki nos avéns di ç' tins la, dj' el pinséve. Pont d' responsåvisté, l' amougnî a tinzayeure, erblanki, et, al copete do martchî, çou k' i faleut di liårds po s' bén ramoyî l' gozî et-z aler fé di tinzintins boune tchår dins on restorant avou des stoeles å Michlin... oubén fé ene pitite virêye dins les cabardouxhes."
...
"Por mi, el tonwere m' a tcheyou sol tiesse cwand on ptit djonne s' a plonké e Sambe. On-z aveut abuzé d' lu dins nos meurs. Nolu n' l' a vlou schoûter et on l' a revoyî d' Erôde a Pilåte avou s' poenne. A l' avalêye do tiene, il aveut trové l' aiwe et s' î noyî. O, el afwaire a stî rade sitofêye. Gn a pont yeu d' brut åtoû et l' congregåcion n' end a nén sofrou. Ele ni pleut må. Les parints, zels, on lzî a stitchî dins l' tiesse k' il estént coupåves d' awè leyî l' gamén-z aler vey å cinema on film disconsyî pa l' otorité cléziastike. Kéne anoyance !"
...
"Vos dijhoz l' vraiy, avou ces croeyances la, i duvreut î awè dipus d' efants ki d' aiwe dins Mouze. C' est todi pus åjhey di rfoute li dossêye so ds ôtes... ki n' è polnut rén. C' est ça l' pus målureus, et on n' est nén presse di l' candjî. C' est todi l' victime k' on clawe å pilori. Li spotchî, on lyi freut co rletchî çou k' a djiglé et spiter pattavå."
...
"Dji n' elzî a nén oizou dire li vraiy, åzès parints... Dji n' a nén tossî et dji m' el riprotche co todi. Li vraiy responsåve a stî sormoné, paternelmint, come di djusse, pa Monsigneur l' Eveke. On l' a metou dins èn ôte eternat. El pourcea î a ricmincî ses mannestés. On l' a ridisplaecî insi sacwants côps, sapinse des rapoitroûles, todi après awè rfé des pourcelreyes. Paretreut k' asteure, il est e pénitince dins on moustî, après awè co fwait des sinnes dins on viyaedje. On l' î aveut nomé curé. Come ça, tot biesmint, tot bén bounmint. Sins rwaitî pus lon, come todi."
...
"Mi, dj' aveut yeu les sonks wachotés disk' a nd aler dire ses cwate verités å supérieur. Dj' a yeu ene sacrêye brete avou lu, houkî et boerler a tot scheter, si foirt k' on m' etindeut cåzu disk' å mitan del pôrotche. C' est co lu ki s' a plindou d' mi. Mi, k' aveut fwait hontreye et scandåle come nén possibe. Dj' a stî convoké amon l' Eveke. Dji dveu ployî dvant les ôres di mes supérieurs, baxhî m' tiesse et s' fé silince, k' i m' a dit. Faleut tini l' eglijhe å mitan do viyaedje. Et å rcwè des noûlêyes. Portant, a foice di mougnî del djote, i n' ti fåt nén djouwer les ewaerés cwand tes vesses sintnut mwais. "
...
"Co ene ? Si vos vloz.
Ci n' esteut pus m' vocåcion di serer les ouys et leyî insi fé sins rén dire. Dj' a demissioné eyet rclamé et dj' a fini pa l' awè, m' réduccion a l' estat layike. Li boute-en-train dimeure todi so s' fwin i n' ti fåt nén esse ewaeré s' i finixhe pa rdjiber. Lu ? Ebén, nosse boun apôte s' a continté di rwaitî. Les rwaitants n' ont rén a dire, savoz ? Cwandminme, il a bén sayî di m' fé candjî d' idêye et m' dire d' hagnî so m' chike. " Si les raviers sont ridants, i t' fåt sawè ritni åzès coxhes, si ti n' vous nén tchaire djus. " Mins dit, c' est dit. Dj' a yeu rade yeu ebalé mes clikes et mes clakes et hay evoye lon erî des tchinisses ki finixhnut pa-z ebertaker des teres k' on leye crouwåder dipus k' on les rneteye. Dire ki li rwè est dismoussî ? Djoke tu, twè, taijhe tu ! Eretike, va ! I lyi ont fwait tant d' complimints so ses belès lokes et ses beas atours ki tos les froteus d' mantche ti vont tchaire sol cabu et t' fé clôre ti gueuye di fayé contrariant. Dji n' pinse nén k' il a stî tchipoté des masses... Råyî les rôzîs et fé ene voye po ls ôtes, ci n' esteut nén si vere di bire. Et co, ses pinsêyes do moumint estént d' ene ôte cogne. Il aveut dedja dmandé on candjmint d' situwåcion. Did ça, dji n' a stî metou å corant ki bråmint pus tård. Cwand il aveut ene idêye e l' tiesse, i n' l' aveut nén å trô di s' c...oulote, mins i n' tel dijheut ki cwand il esteut seur di esse dins l' bon. Il atårdjive d' awè totes les bounès cåtes dins ses mwins po rmete sol pot, el fén djouweu !"
....
"Dj' a todi sayî di fé m' bouye comifåt. Nén a môde di djin, al minne. I gn a nén moyén di continter sint Rok et s' tchén, i t' fåt tchoezi, mins i n' ti fåt nén roter sol tiesse des ôtes et lzî cåzer do toirt. Dji n' a nén cnoxhou bråmint des veves, mins des ôrfulins, d' idêyes ou d' parints, dj' end a disfindou sacwants. A scole, li ptite come li grande, dji n' esteut nén po djouwer les racuzetes et, foû, pus tård, come professeur dji n' esteut nén poirté so les pûnicions. Pus d' onk mi doet di n' nén awè stî revoyî do coledje. Dj' end a arindjî bén des bidons. Lu, i m' traitéve voltî di " Sacré Lidjeu ". Non, dji n' vén nén del principåté, c' est la co ene di ses biestreyes, ene contrupetreye... Il åreut mia fé di l' aclaper ås disgostants ki s' atacnut directumint å bon Diu e s' atacant ås pus ptits di s' måjhone. Cote po cote, putete bén ki dj' åreu dvou prindre li cene di l' ôte sôre di berdelåd : avocåt. Anfén, gn aveut nén moyén di ritourner en erî. Dji n' poleu nén cotinouwer a rafuter et dzeruni [dérouiller] l' veye eraire k' on m' voleut fé moenner todi tot droet å triviè did tot, sins dpus tuzer k' on muroe ki n' fwait k' riglati. Poli, mins må-ognesse [malhonnête]. Divnou priyesse-ovrî ? I n' end esteut dedja pus kession... El espéryince tournéve court. I n' divnént jamwais vraimint ovrîs. Tant k' a dmeurer priyesse [prêtre] ... nén possibe, i finixhént pa s' maryî ou s' acopler, onk après l' ôte. Foû del gayole, i n' estént bénrade pus des nosses."
...
Bén, on s' aveut pus sovint rveyou. Dji n' a vnou k' on côp li rlancer papårci cwand il î a stî nomé. On n' a pus yeu des masses a s' dire. Çou ki dji pleu fé ni l' eteresséve nén vraimint. Èm schoûter, i n' end aveut nén l' åbitude. A cwè bon di sayî d' cåzer do tins passé eshonne ? I m' a espliké comint k' i passéve ses djournêyes après awè espédyî s' messe. Si pormoenner, scrire e brouxhtant et bén fé rlure des mots spepieuzmint relîs. Mins moens ki les tåves ou çk' i s' fijheut inviter. Il candjive åjheymint tos les djoûs. Po s' nouri, i n' aveut nén a s' plinde di ses zwayes do viyaedje. Mi, po-z awè di cwè viker, dj' aveut divnou comi-voyaedjeu. Dji vindeu des cåtes a imådjes po l' Sinte Båbe, Sint Elwè, Noyé, el Boun An, el Sint Valentin et tos les sints couyons k' on fiestêye vaici ou vaila. Ça n' mi rapoirtéve nén des cints et des masses, mågré bén des ahans, et dji fjheut mes tournêyes på trin. Tcherdjî come on bådet avou mes deus pezantès valijhes. Mes tournêyes estént longowes et dji trovéve a m' lodjî dins des ptits otés... Del Sitåcion, del Gåre, do Liyon d' ôr"
...
"C' est après parey voyaedje d' ene samwinne k' Elizabete m' a fwait l' pus grand et bea plaijhi di m' vikereye... Les ouys rodjes et tot lujhants, elle a divnou, alfén, vraimint m' feme. Sol moumint dji n' è saveu rén, mins dji profitéve di leu rtrovaye..."
Ele comance a tressüer,
A refroidir et a tranbler,
Sovant se pasme et tressalt,
Sanglot, fremist, li cuers li falt,
Degiete soi, sofle, bataille :
Bien l'a Amors mise en sa taille !
Crie et plore et gient et brait,
Ne set ancor ki ce li fet.. "
"C' est ça. Vos l' avoz compris. Ele vineut di ritchaire dissu. C' est tot léjhant s' live soi-disant postume, ki dj' a yeu l' esplicåcion. I n' s' a nén rtourné po må lyi cåzer d' mi et m' fé passer po pus sot ki dji n' so podbon. Ele ni m' aveut nén moussî ki, tote båshele, elle aveut stî foirceye [abusée]... dji n' åreut jamwais pinsé ki dji conoxheu li mannet profiteu et co moens ki dj' aveu roté dilé lu des anêyes å long."
...
"Dins, l' fond, dji m' dimande todi s' il esteut concyint di çou k' i djheut ou fjheut. I profitéve do moumint sins nén pinser pus lon. I n' faleut nén l' prinde å mot. Ses promesses ? I les rovyive pus sovint k' a s' toû et n' è tni ki l' mitan do ptit mitan. Promete et tni, c' est deus. Ses paskeyes, les vraiyes, nén les rabiyeyes et les ristchåfêyes, ele rexhént ricrak foû d' ses lepes. Insi, estant curé, c' esteut minme vaici, gn aveut on rprezintant e beyatiles eyet bondiuzreyes ki ratéve a tos côps bon les raploûs k' i purdeut avou lu. Ses escuzes n' avént jamwais l' air di esse foirt ognesses : " Èm pa esteut malåde... mi pa a yeu èn accidint... dj' a stî oblidjî di moenner m' pa å medcén... " k' i djheut après côp po s' escuzer. Li djoû k' i lyi a dit : "èm pa est moirt", ça a stî pus foirt ki lu, ès response a spité : " A ! ça fwait ki ç' côp ci, il esteut vraimint malåde, dabôr ? " Po on côp, tot d' shûte, i s' a rindou conte di çk' i vneut di lyi dire et... il a yeu deur di lyi nén peter d' rire å mouzon. L' ôte a fwait shonnance di rén, et prinde note d' ene boune comande foû des åbitudes: ene tchertêye di tchandeles et d' imådjes do Sacré Keur et d' Sinte Rita. Ci djoû la, i n' aveut oizou fé ôtrumint ki d' mete si sinateure sol papî. L' ome, lu, n' a pus jamwais rmetou les pîs el presbitere."
...
"Et citele ci. A l' ospitå, - il î a stî dipus sovint k' a s' toû - i rescontere on vî tchenonne [chanoine] ki, tos les deus djoûs, si vneut leyî raloyî a on rno [rein] årtificire, et rnetyî s' sonk. I lyi a dit : " Twè, å moens, t' aveus l' espéryince dispu lontins do " meya culpa " ! El confrére a metou do tins po comprinde. I nd a fwait ene chute di tinsion å plin mitan del diyalijhe. Paretreut k' i s' è rsint co."
...
"On bea djoû, i s' a metou a s' ocuper di s' culteure walone. Mi, ça m' a todi fwait tchaire å rviêe : culteure walone. I t' faleut bén cåzer et scrire sins pont d' fåte avou des " anåles-åjheyes " å francès ey uzer des bounès ratourneures. Dimeurer todi bén convnåve. Pont d' vulgarité et d' grossirté. Rén d' moens ! Rovyî ki nosse lingaedje vént ptete d' å lon mins k' i n' s' a nén foirt nåjhi a cori. K' il a crexhou li nez so l' ansenî, les pîs dins l' bigå et s' nouri dins l' fosse et les fabrikes, mågré les mwaisses di scole, les curés et les djins d' bén k' el leyént åzès djins d' pô. Sins pont di lwè et d' sicrîtès regues. Todi libe come on moxhon, nosse linwe s' a leyî acoler på cines di tos nos evayixheus et ricnoxhe come ses propes efants les mots k' i lyi leyént e-z èralant. Divant, i t' picive les lepes po bén cåzer l' francès. Dispu ci djoû la, i t' fijheut parey avou l' walon. I n' voleut pus berdeler simplumint come ti et mi, mins avou des belès ratourneures riletcheyes come on vea k' a deus méres. A mins, c' est k' i s' aveut foutou dins l' tiesse di divni scrijheu et s' mete a rabistoker des viyès paskeyes et des fåves do tins passé avou des mots rschurés et des viebes bén codjowés a tos les tins. Vosse pa, l' avoz sovint etindou dire : " Mon parant, il åreut bén yeu falou ki dj' tcheyaxhe, mins s' faleut i co ki dj' trovaxhe do papî, et s' n' end aveut i pupont " ? Li minne, s' il aveut håsse, ascropou padrî l' håye, ene foye ou ene pougneye di yebes et i si rxhorbeut sins rwaitî pus lon. Si ene sakî vneut a mete li pî ddins, i n' poleut k' awè del tchance. Endon ?"
...
"Blefe, blefe so ene sakî, i finirè bén pa esse frexh !"
...
"I doet awè stî dins les prumîs a pinser a rameutyî les djins dins s'n eglijhe e-z î fjhant des ceremoneyes e walon. Al difén, c' esteut minme bôré plin, avou bråmint des foû d' l' eglijhe. Ça dene des idêyes. Vos l' aloz vir, asteure ki les lives di messe ni sont pus e latén, on nos va les mete e walon. On wadje ?"
...
"On est la, et dji tchafeye... Ça m' soladje... ça fwait lontins ki dj' end a gros sol panse. Si dji so droci, c' est ene miete come po fé on perlinaedje. Po comprinde. Leye, Zabete, mågré tot, ele li dveut co vey voltî. Asbleuweye, dispu k' elle esteut tote djonnete, ele sondjive a lu. Ele n' esteut nén rancuneuse po ene mastoke. Les prumirès amours riglatixhnut todi dins les sovnances. E rmetant les fiers å feu, ele si rafyive, sins sel oizeur dire, refacer des anêyes di disbåtchance tot-z è vicant sacwants beles. Lu, i s' aveut divou monter l' tiesse eto. I n' diveut nén esse pus foirt k' ene ôte et nén ossu grandiveus k' i l' voleut mostrer. Cwand on boute li feu a ene veye gregne, i s' fåt atinde a l' vir broûler. Mins, so ç' tins la, elle aveut divnou mi feme... Kéne ebertake ! Metou rade å corant, i n' s' a portant nén rastinou di mexhner dins m' corti et m' fé poirter ene bele cope di coines. Å pus vî, å pus sot. C' est valåve po tertos. Å mitan d' tot çoula, etur deus tcheyires, disnortêye [déboussolée], Zabete a fini pa leyî tot hatche et matche et peter evoye... el Palestene. La, elle a metou å monde ene pitite Rachele, "ene sabra" ki poite mi no. Vos rindoz conte di ça ? Dji n' el saveut nén. Dji vén di esse metou å corant pa ene dépeche m' anonçant ki dj' so divnou vef. Mi feme est moite. Touwêye dins l' petaedje d' ene bombe. Touwêye tot fjhant s' martchî. Dji n' aveut jamwais yeu d' ses noveles et on n' aveut minme nén divôrcé. On rabin do kibouss a trové m' no dins des papîs. Dji m' va-z aler vey vaila et discovri m' feye en Israyel. Ene crapåde ki va so ses cwénze ans... Ele doet surmint esse bele et rshonner a s' mame et ptete ene miete a s' pa. Mins... est ç' bén da mi ?"
...
"Ça fwait k' vo les la totes. Merci d' m' awè schoûté sins moufter. Ça fwait do bén di s' disbotoner. Nonna, i n' ploût pus. Alez, a rvey. Si on n' si rvoet pus, on s' pout todi scrire.
Djozé Schoovaerts, divins: Rissaetchî di m' pupe, troes bokets di scrijhaedjes e walon [tryptique d'écrits en wallon], nén eplaidî [inédit].
Vos, léjheuse, vos, léjheu, si vos avoz ricnoxhou dins ces ramaedjes ci ene sakî ou ene sacwè, vos è savoz dipus k' vos n' el oizoz bén dire oubén vos avoz l' esprit co pus må tourné ki l' minne. Li licince powetike est divowe eto ås scrijheus e prôze, neni ? Et, sapinse mi vijhene, ene itålyinne : " Si c' est nén on verat, c' est ene bele troye ".