Dins on conte kel tite c’ est « Li blanke dame »[1], on pout lére cisse fråze ci (e walon dins l’ tecse) :
Djôzef vos m’ alez copyî cénk pådjes di « Dji m’ doe tni pajhûle a l’ otocår ».
On vout ki, emey tos les romans lingaedjes, c’ est l’ walon k’ åye li pus di rmanances d’ ene langue tîxhone, li flamind. C’ est bråmint dpus, dit-st on, ki les sacwès kel francès d’ Swisse a hapé d’ l’ almand. Portant, po ratourner e flamind li fråze cial ådzeu, dji n’ irè nén lon avou m’ neyerlandès. Si on cwirt aspoye sol francès, adon, ci seré :
« Djôzef, sicrijhoz mu cénk pådjes : Dji n’ doe nén fé des biestreyes dins l’ otocår » u ene sacwè inla.
Ci tecse la est saetchî foû di « Scrire » ene antolodjeye des belès letes e walon, di 1970 a 1990.
Ene miete pus lon, on s’ pôrè tolminme siervi do flamind po vey clair. Li Blanke Dame, c’ est pår « een blanke dame » (e neyerlandès dins l’ tecse) ene tote blanke djin avou on bladje vizaedje, a mode di l’ Aviedje. Et, tot l’ restant do racontaedje, ciste apåricion la va waeranti Djôzef, on roufion todi dins l’ lune, d’ atraper co des ôtès pûnicions.
Ene ôte sipoûle (do minme live) a come tite « Li blanke leuve »[2] (e walon dins l’ tecse). C’ est ene blanke lovresse, ki caweye åtoû del pire Heyna, dins les bwès d’ Wérisse, li viyaedjes ås dolmens et ås menirs.
On eplaide bråmint e walon, mins gn a waire di rlomés lives. Les gazetes di Walonreye, come « Vers l’Avenir », ont cobén, dins leus pådjes cultureles, on ptit årtike e walon, sovint a môde di racontroûle do vî tins. Et dins « Toudi », li moetî d’ ene soce redjonalisse moennêye pa José Fontaine, on trouve kécfeye on long papî e walon da Lucyin Mahin, avou, al fén, sacwants målåjheys mots esplikés e francès : saiwoe : égouts ; hamtea : hameau (e walon et francès dins l’ tecse).
Lucyin Mahin boute come årtisse e Marok, çou ki mostere kel walon n’ est nén fok eployî come lingaedje del måjhon. Sapinse a Fontaine et Mahin, l’ eployaedje do walon va avou l’ tuza redjonalisse, on mouvmint ki vout fé del Walonreye ôte tchoi k’ ene sitindêye economike, mins ene vraiye kiminålté, dislaxheye del francofonreye brusselwesse.
Ces djins la rhazixhèt tofer li clå po tot çou k’ est pår walon come li prôpe lingaedje del Walonreye. Mins cisse soce la ni parpinse nén fok li langue, (mins eto tote li culteure walone).
Disk’ asteure i gn a nou standårdijhî walon ki sereut eployî totavå. So ç’ pont ci, avou, c’ est co l’ esprit d’ clotchî, bén cnoxhou, ki vént ponde si nez.
Onk dins l’ ôte, on pout pårti l’ walon e troes trokes di pårlers : li walon d’ Lidje, li walon d’ Nameur et d’ l’ Årdene, eyet l’ walon d’ Tchårlerwè et del Lovire (çou k’ on lome li « Cinte »). Les diferinces ni sont nén pus grande k’ inte el Wess-flamind et l’ limbordjwès mins l’ idêye di rmete eshonne les accints, en on cmon scrît lingaedje, a bén do må d’ passer e l’ Walonreye.
Li walon est bén khåyné dins les motîs et les croejhetes (di Lidje) mins Nameur et Tchålerwè n’ elzès vlèt nén shuve.
Gn a on decret so les lingaedje do payis (« les langues endogènes ») el kiminålté francesse. Mins, di l’ avisse minme des cis ki l’ eployèt, gn a waire yeu d’ adierça po kel walon åye ene plaece oficire dins l’ Beldjike francofone.
Dilé l’ walon, et totes ses sôres, on djåze eto picård, (gåmet) et tchampnwès e l’ Walonreye, et ces troes lingaedjes la sont pus près do francès k’ do walon. Li picård, c’ est l’ lingaedje d’ on payis metou dilé l’ frontire francesse, dins l’ cotoû d’ Tournai. Li tchampnwès est djåzé sol vå di Smwès, disk’ à Floravile. Di ttåtou d’ Årlon, ey e sacwants viyaedjes metous astok del kiminålté tîxhon-cåzante, on djåze lussimbordjwès u almand mozalike. Tos ces ptits lingaedjes la sont eto ricnoxhous dins l’ decret, çou k’ est co metou des xhames el voye po fé on lingaedje unifyî pol Walonreye.
Li walon a des sons foirt deurs, ki vnèt del goidje, c’ est cåzu come l’ almand. Dins les scrîts, on trove ene cåkêye di voyales di totes les cognes et toplin des faflotes, et sacwantes n’ egzistèt nén ddja so ene taprece ordinaire. Les mots n’ ont nén sovint ene drovowe sillabe å coron. Ci walon la sereut foirt vî et sacwants sons provnèt do gålwès et do plat latén d’ sôdård, come on cåzéve do tins da Julius Caesar.
C’ est nén mi k’ a ponou cisse sincieuse atuzlêye la, mins si a-t ele a l’ air d’ asgur. Sol tins ki dj’ catoûne li Walonreye et c’ est cåzu tos les djoûs, dj’ ô toltins djåzer walon. Li lingaedje n’ est nén moirt do tot. Emey les houyeus et les ovrîs des foidjes, c’ esteut l’ lingaedje d’ atôtchance corant. Dins l’ beur et dins les corons, on n’ cåzeve ki walon, et minme les Flaminds et les Itålyins el cåzént avou les efants e leus måjhones. Sacwants did zels sont asteure des minisses u des pårlumintîs.
Dins les colidôrs des Congrès Socialisses et minme dins les poices do pårlumint walon, gn a tenawete deus francs Walons ki copinnut dins leu langue. Mins, cwand gn a ene troejhinme djin ki s’ vént stamper dlé zels, u bén cwand l’ cåzaedje divént ene miete tecnike, i s’ rimetèt otomaticmint å francès.
Gn a eto l’ contråve : ene bate di dvize ki s’ enonde e francès, mins do côp k’ i gn a ene miete di fiyate inte les cåzeus, i passèt, come après on scret messaedje, å walon. Come troejhinme djin, t’ es la stampé come on båyåd ki tént l’ tchandele.
Ca m’ arive cobén ki deus Walons, des pareys a mi (gaztîs) tot d’ on côp, å fén mitan d’ ene bate di dvizes, kimincèt a eployî des ratourneures e walon. Mins c’ est come ene sôre di djeu, et on sait bén k’ on irè nén pus lon.
Insi, li lingaedje est eto on sene po mostrer li ci k’ est d’ ene sadju eyet l’ ci ki n’ l’ est nén.
Mwaisse tecse e neyerlandès eplaidî dins Zannekin, troemoetî del soce ZANNEKIN, d’ Îpe, 3inme trim. 2004 ; li tecse e walon a stî ene pitite miete ricandjî ciddé.