Binamé Mossieû Slangen,
Dj'a oyu vosse priyîre di mwès d' fèvrî 1993 divins « Djåzans walon ». Vos d'mandîz, si dji l' tins bin, lès-åjeminces do Bon Diu po l' hatchêye lète, li hatchêye, dîrans-dj' tot bonemint. Ça n'è nin toumé divins l'orèye d'in choûrd, savoz. O dêrin raploû qui dj'avans avou tos les sints, dji l'a fêt mète so l' calepin do Bon Diu.
Cwand c'èst qu' dj'ans arivé à l'afére, Sint Hubinrt s'a astampé; franc come on tigneû: « Li hatchêye va må à Lîdje? » qu'il a n'mandé so l' côp. Ça lî avéve sitî lon ossi, là, li, l' pôvre ome. I 'nn' astéve tot pèneûs. « Fèyoz-m' fé one quîre so l' pîd so l' tchamp, è-t-i r'quèsté tot dreût so lès pondants èt lès djondants dèl hatchêye so tote li Walonerèye! ».
Sint Monon, qu'è-st-è todi qui r'nanche divins sès papîs (dj'ans ène tchambe rimplîye di forcopioûs qui nos avoyèt à l' minute min.me tot ç' qui s' sicrît so l' tère); Sint Monon, dis-dj', a toumé so l' dêrin scrîjadje da Laurent Hendschel: « Sacwantès-idêyes po l' discloyadje d'on r'fondou walon ». Po on-Irlandès qui djåzéve ga.élike, qu'avéve vinu è l'Årdène à on moumint qui l' walon avéve co brâmint d' mots d' cèltike, Sint Monon avéve todi stî curieûs so lès cayèts d' lingadje. I savéve dèdjà bin, don, li, qui l' hatchêye lète n'astéve nin si vigreûse qu'à Lîdje divins tote li Walonerèye. « Sabay, di-st-i d'vins li-min.me, comint ç' qui dj' va toûrner ça po Sint Yubinrt n' si nin måveler? »
Wêtos bins, là, vèjin, qu' i s' sèrine divins l' tièsse, wêtos bin èndô ! Av' sovnance cwand c'èst qu' z-avos fêt l' vôye di lîdje disqu' å p'tit viadje di l' Årdene qu' on loméve adon Andâye èt qu' on lome asteûre di vosse nom: Sint Yubinrt. Z-alez m' dîre qui z-astîz dèdja mwart, mês po on sint, i gn-a rin avou ça. A fêt qui v' tranzenîs divins lès p'tits viadjes di l' Årdene, z-avoz bin oyu qu'i gn-avéve twès sôtes di hatchêyes:
- Li sôte A: li hatchêye di: mohone, oûhê, mohe, tchimîhe, dji créhe, dji hah'lêye. Ci hatchêye-là va divnu tot doûcemint : ène majon, èn ojê, ène moche, ène tchumîje, dju créche, dju chachule.
- Li sôte B1
- Li sôte B.1.1 : li hatchêye di: hatche, hoûrlê, hawê, hôt, haper, higne èt hagne, dji houke. Ci hatchêye-là va n'mèru bin è place. Mês non pus, li gozî årdinwès li hatche brâmin mwins’ fwart qui l' gozî lîdjeu. C'è-st-one lète sins brût, nosse hatchêye d'Årdene: on n' l'ôt quåzu nin. Jusse: èlle èspêtche li spotchadje: dji dîrans à Transène: la hatche, lu hourlê, lu hawê, lu hôt, dju hape, dju houtche, la hâye. Ca ôtrumint l' ârtike sèreut spotché èt dj' aurins;
k(i)hosseter.
Po qu' dji n'oyans nin l' hatchêye, dji scrîjans: go.urlî; a.èsser, ca.osser. Wêtoz bin çoulà: li hatchêye sicote li mot: c'èst po çaqui l' sôte B di hatchêye, dji lès lomerans: li scotante hatchêye.
- li sôte B.2
- Li sôte B.2.1.: li hatchêye di halkiner, halène, haksèle. Ci hatchêye là, a Transène, èlle èst bèl èt bin po l' diâle, po qu' dji d'djans: dj'alkine, l'ouline, l'aksèle, èt nin: dju halkine, la houline, la haksèle.
- Li sôte B.2.2.: c'èst parêy, mês o mitan d' on mot: r(i)hatchî, r(i)hawer, r(i)houkî. Ci hatchêye là èst bèl èt bin po l' diâle ossi: dji d'djans: ratcher, rawier, routcher. Asteûre wêtoz bin comint qu' ça s' va adjincener dins l' rèstant dèl Walonrèye (c'èst co todi Sint Monon qui côze divins li-min.me). Tûzos ene miète à c'ci: pus' qui v' lèyoz Lîdje pa padrî è-z-alant, soy-t-i à mîdi, sôy-t-i à solê djus, pu qui l' hatchêye si dismantche. Li dismantchadje dèl hatchêye, c'èst qwand èle passe du l' sôte B.1. aviè l' sôte B.2. A ç' moumint là, z-årez: l'atche, l'awê, dj'uke (dj'ëche).
Come dji d'djéve totaleûre, Sint Monon a djåzé à Sint Yubinrt, tot doûs, po lî mostrer lès pondants èt lès djondants d' l'afére. « Et comint vont-î discomèler tot ça è rfondou walon », di-st-i Sint Yubinrt d'on lan. Sint Monon, sins pôpî, a prindou li p'tite creûjete da Hendschel èt s'a mètu à forguiner divins. « Bin, wêtoz, là, binamé Sint Yubinrt, di-st-i à l fin d' ses rquèradjes, i gna rin d' pus åjî:
- Li sôte A èst mostrêye po mot pèchon/pèhon: è r'fondu walon, on wåde li chachlante èt on scrît à môde di Namër: pèchon, måjon, ojê, dji créche. È r'fondu walon, li chachlante êatchêrât (a-z aveuri) èst scrît come chachlante. Lès Lîdjeûs n'ont qu'à l' hachter tot lîjant. Dalieûr, c' èst c' qui dj' fèyins, nos-ôtes, cwand c'èst qui dj' lîjins dès scrîjadjes di Lîdjeûs: dji r'mètins « ch » u « j » tchèque côp qui dj' wèyins one hatchêye tote seûle.
- Li sôte « B » èst mostreye po mot haye/aye. E r'fondu walon, on wåde li hatchêye èt on scrîrè à môde di lîdje: li haye, li hourlê, li halène, dji houke. Lès Carolos n'auront qu'à li r'dismantcher tot lîjant. »
- « Et sabay po lès sôtes d'o mitan dès mots ? », qu'il a co n'mandé Sint Yubinrt (c'èst les sôtes B.2.2.).
- I gn-a co rin là-d'ssus, di-st-i Sint Monon. Lèyans-lès r'prinde alène in moumint. I n-ènn' ont d'djà souwé, dès gotes, po-z-ariver là, da. Mês, por mi, i vont scrîre li hatchêye, min.me è walon årdinwès, co pus rade po l' sôte B.2.2. C'èst brâmint mwins' èwarant di scrîre « gohurlî, ahèsser, cahosser » qui « go.urlî, a.èsser, ca.osser » sortot po l's-imprimeûs. C'èst ça, là, li c'mècemint do r'fondadje.
Po l' sôte B.2.2., on va dandjreû wårder l' hatchêye è rfondu walon. Mês po l' walon årdinwès, dji n' sé nin s'il åront fwart håsse di scrîre: dju r'hatche, dju r'hawîe, dju r'houtche, è l' plèce di: dju ratche, dju rawîe, dju routche. I n' tint todi qu'à zèls. Qu'i fèyinche come i vlèt.
- Bin ây, 'nn' alot-i Sint Yubinrt. I n' savot pus qwè dîre, mi n-ome, divant one si-fête acsègnance. Il avot yu sès porètes ritayêyes. Qué sincieûs po ça, don, ci Sint Monon-là. Et dire qu'i n'a stî è nole sicole po ça. Et mi, Sint Pîre, dj'a r'copié t'tafêt so nosse grand lîve dès raploûs, divant di l' fé mète so forcomp'teû. Et adon, dji v's-a scrît c' lète-ci por vos savu qwè.
Dji vou bin gadjer qui ça f'rè mo plêji à vosse soçon qu'è-stè sècrètére ol soce dès formagnîs lingadjes d'Europe. Dieu Dèyî ! Polu d'vizer di savants cayèts è r'fondu walon. Quî c' qu'åréve crèyu ça là nin co si lontins ?
Dju v' lêrè trankile, asteûre, ca dj' a co mwintès-ôtès cayèts … (a-z aveuri) … djins qu'ont dès priyîres å continter. Et qu' ça vaye bin, douwô, èt complimints so vosse pôve tère.
Lete evoyeye podbon a Marcel Slangen, å CRIWE, avou on racourti e francès, ne djivêye di noûmots, et on dierin hagnon lomé « Sacantès ratoûrnûres po vos raploûs ».