Li dierinne codanåcion a moirt pa on tribunå bedje, c’ esteut e 1962. Vos nel savîz seur nén. Ca tolmonde croet ki c' esteut l’ Flamind ki n’ s’ aveut seu espliker divant on tribunå francès-cåzant dins les anêyes 1860.
Po les lijheus et les lijheuses k' ont do lon-ritna, nos vos avéns ddja djåzé do Bouroundi dins les gazetes l° 74 a 76 (2015).
Al prumire guere daegnrece, li Tanganica, avou li Rwanda-Ouroundi, c' esteut dås Almands. E 1916, il atakèt l' Congo bedje. Li « Foice publike » (c' est l' no di l' årmêye bedje e Congo, avou les militaires congolès dins les prumirès lenes) les rboute. Adon, avou les Inglès do Kenia, les Bedjes vont rataker les Almands e Tanganica. L' årmêye beldjicongolesse repoite ene grande victwere a Tabora, 400 kilometes lon dins l' payis (els ont fwait a pî). Adon, après l' armistice di 1918, li Societé des Nåcions (l' ancyinne ONU), ricnoxhante, dene li mambornance do Rwanda-Ouroundi al Beldjike.
Al fén des anêyes 1950, on djåze do dislaxhaedje do payis. On ahive des pårtis politikes, come el Beldjike. Onk di zels, c' est l' pårti Union et Progrès nåcionå (Uprona). L' ôte, c' est des catolikes, li Pårti Democratike Crustin (PDC).
Louis Rwagasore milite po l' Uprona. Il est foirt dismefiyant eviè les Bedjes. Li 18 di setimbe 1961, si pårti wangne 58 des 64 sidjes do futeur pårlumint.
Mins li 13 d' octôbe, il est touwé d' on côp d' fuzik pa on Grek, Jean Kageorgis. On touweu k' a stî payî pa des Bouroundès, inte di zels, des tchîfs do pårti d' opôzucion.
I sont ramassés.
Leu procès cmince e 1962, et c' est co todi l' Beldjike k' est mwaisse, ca l' indepindance n' est planetêye ki pol prumî d' djulete 1962.
Li Rantoele a rescontré lanawaire Gérard Parizel, ki, come djonne djindåre, a stî e mission pol procès.
Dimandeu (Dm.) - Ciddé, dj' avans èn ancyin djindåre do Bouroundi. E kéne anêye ?
Gérard Parizel (G.P.) - E 1962. C' esteut l' prumî côp k' dji meteu les pîs dins ene avion. Dji m' rapele todi d' awè veyou l' Acropole cwand on a-st ateri a Atinne.
Dj' a stî evoyî po-z assister å procès des moudreus di Rwagazoré, k' aléve divni prumî minisse, et prinde li plaece do Mwami. C' esteut li rwè, mins t' åreus dit on tchampete e l' Beldjike, hin. I n' aveut waire a dire.
Ey adon, dj' a ndalé. Li procès a duré shijh moes. Les assazins, on les aléve wårder dins l' prijhon. Nén tot l' ploton. On î aléve a shijh, set, pusk' il estént leus dijh.
Et pu gn a des advocåts ont vnou di Beldjike po disfinde les moudreus. On aléve minme wårder les advocåts po les waeranti. Li procureu do rwè, c' esteut Jacques Bourguignon, onk di Måtche.
I gn aveut shijh assazins, mins i gn aveut k' onk k' aveut tiré. Il aveut si bén lugnî k' i lyi aveut evoyî ene bale dins l' goidje, et Rwagazoré aveut co s' cigarete e s' boke.
Ey adon, il ont stî codånés. Troes cwate djoûs divant l' dislaxhaedje, li ci k' aveut tiré a stî fuziyî pa les sôdårds bedjes k' estént co låvå.
Dm. - Adon, il a stî codåné a moirt ? Ça egzistéve co e 1962, dabôrd ? C' esteut bén les lwès bedjes ?
G.P. - Oyi, mins po on teritwere « sous tutelle ».
Et pu adon, nozôtes, on a rivnou li londmwin d' l' indepindance. Les ôtes prijhnîs, on dmoré reclôs e l' prijhon. Såf onk, k' a stî rmetou å Rwanda, ca i n' aveut stî codåné k' a shijh moes. C' est l' seu k' a schapé.
Dm. - Adon, les ôtes ont rivnous e l' Beldjike ?
G.P. - A nonna ! Il ont dmoré e l' prijhon. Et après l' dislaxhaedje, il ont ricmincî leu procès. Et i les ont pindou tertos.
Dm. - C' esteut des barakîs, ces djins la k' on touwé Rwagazoré ?
G.P. - Nonna, saiss ! End aveut deus k' avént stî a l' univiersité a Osforde. Et il avént l' prouve, – i nos l' ont mostré – des letes di Spaak k' esteut minisse des Afwaires difoûtrinnes, – dayeur, c' est por zels k' on î aléve, nozôtes, po les Afwaires Etrindjires – k' i serént rapatriyîs e l' Beldjike divant l' indepindance. Çou ki n' a nén stî fwait.
E moes d' octôbe 2018, li Bouroundi a-st ametou oficirmint l' Beldjike d' esse responsåve do moude.
On vout ki li Rwè Bådwin åye fwait tot çou k’ il a polou po k’ on gråciaxhe les ametous, sintant k’ les vraiys coupåbes estént des Bedjes hôt plaecîs.
L' ambassadeur d' Inglutere e Bouroundi scrijha eto çouci: « Les cis do PDC avént bén dins l' idêye k' i plént conter so l' aidance des Bedjes po s' fé cwite di Rwagazoré. »
Tant k' å procureu Bourguignon, i ricnoxha k' i n' aveut måy dimandé cwè ås otorités bedjes.
Li responda da Gérard Parizel a stî moenné li 9 di djun 2020.