C' est emerviyant, edon, ki deus cint-z ans après Ligné, li grand batijheu-lomeu des biesses et des plantes, on n' såreut co dire å djusse kibén d' sôres di biesses et d' plantes k' i gn a sol Daegn. Cabén k' on n' soeye nén a on poy près, ni a ene barbôje.
Nos avans dmandé cwè et kesse a Emile Lotvî, on fén cnoxheu do sudjet.
L' Aberteke (Ab.) - Monsieu Lotvî, vos rivnoz d' èn evoyaedje ås Iyes del Lweyåté, el Nouve-Caledonreye. Mins po cmincî, sabaye si c' est 2 ubén 20 miyons. Tant d' adire dins l' avirance, après ostant d' tins k' on fwait des rcweraedjes so les sôres di biesses et plantes, c' est a ndè dmorer reyusse, edon, ô ?
Emile Lotvî (E.L.) - Oyi, ça vôreut dire k' on n' conoxhe k' el dijhinme des especes del daegn. Come di djusse, c' est purade les biesses ki vikèt dins les mérs ki n' sont nén cnoxhowes. Mins end a ds ôtes, metans des moxhes ki n' vikèt fok dins ene sôre d' åbe, u di yerbêye et ki tot d' on côp, a cåze d' on candjmint d' ene sôre u l' ôte dins leu-z evirounmint ki cmincèt a si rprodure nouzommint. Å djoû d' ouy, gn a des cedroes etirs e Liban ki sont formagnîs pa ene moxhe ki, la dijh ans on n' saveut ddja k' elle egzisteut.
Ab. - Vos djhîz enawaire ki c' esteut purade dins les mérs k' i gn aveut co des sôres di biesses a dischovri. C' est po ça ki vos avoz carwaitî - et corwaitî - li fond d' l' aiwe so 4500 ectåres dins ene baiye do Pacifike Nonne. Kimint k' ça s' passe, ci ptit mestî la ?
Li baiye del Nouve-Caledonreye wice k' on-z a fwait les rcweraedjes.
E.L.: - Bén on-z a des plonkeus, ki cachèt après les bounès plaeces, et ki rascodèt l' fond. Gn a eto des pêleuses k' aråvlèt l' fond et rmonter leu mexhaedje. Après, c' est rédjî po mete les biesses d' on costé et l' såvlon et les piretes d' l' ôte, pu les biesses sont pårteyes pa sôre, a l' ouy po cmincî, pu après, å microscope ås deus iys po les cis inte 1 cintimete eyet 0,3 milimetes. Pus ptits c' est des warbeas nén des biesses fwaites.
Ab.: - Kimint çk' on ricnoxhe ene sipece d' ene ôte espece, si ele si rshonnèt ?
E.L. - La l' neu, dit-st i l' soyeu ! Å cmincî, c' est åjhey, taijhoz ! Les djins voeyèt bén tertos li diferince inte on tchet ey on tchén. Dins les moxhons, end a co mwints ki ricnoxhèt on såverdea d' on gorea-moxhon. Po les moxhes, ça dvént ddja pus målåjhey. A on metou moumint, gn a pus k' ene piceure : c' est d' vey si les biesses s' acoplèt, et dner des djonnes ki s' racoplèt. C' est l' seule asprouve po dire ki deus sôres di biesses ki s' rishonnèt sont u n' sont nén del minme sipece.
Ab. - Mins vos n' avoz tolminme nén acoplé les 20.000 biesses, et co hay, ki vos av' ramexhné ?
E.L. - Néni, savoz ! On-z a ddja stî binåjhe avou on pårtixhaedje des biesses d' après l' cogne et l' coleur. Rén k' avou ça on-z a ricnoxhou 3000 sôres di molusses a schafiote. Vos rindoz conte ? C' est ene biyovaryisté ossu grande k' el cine di tote li Mitrinne Mér (Mediteranêye), et cénk côps pus grande k' el cine di totes les Iyes britanikes.
Ab. - Kimint k' ça s' fwait ?
E.L. - Voeyoz bén, gn a ene grande candjansté dins on fond marin. Gn a des schafiotîs ki n' vikèt k' sol såvlon end a ds ôtes ki dmorèt ezès cåves dizo l' aiwe. End a ki sont metous dins les coras. Et po tchaeke sôre di cora, gn a ene sorwaibe ecolodjike. Ça fwait ki l' evirounmint do fond del mér est mo candjant.
Tchaeke craeye inte les rotches est ene sorwaibe ecolodjike.
Ab. - Ene sifwaite mission, ça sieve a cwè ?
E.L. - C' est purade del syince soûmintrece. Gn årè nole ritcheyance economike direke. Mins ça intere dins ene grande sitratedjeye po wårder les patrimoennes vicants so nosse Daegn. Po wårder et disfinde ene sacwè, el fåt cnoxhe. Po waeranti les biesses del mér, i nos fåt dipus k' on pêr natural dins ene des iyes. Paski metans les molusses schafiotîs et les grevissîs d' ene iye ni sont nén pår les minmes ki les cis di l' iye k' est djusse astok.
On n' såreut moenner des politike di wårdance des sôres di biesses si on n' les cnoxhe nén. C' est ça, la, li såme di nost evoyaedje el Nouve-Caledonreye, kinoxhe les sôres di biesses des fonds marins, po-z astoker ene politike di waerantixhaedje d' asgur.
Tecse eplaidî cial avou kékes mots rimetous e francès